Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Dyelinkvyent axloq – shaxs og`ishgan xulq ining shakli sifatida

Biz dyeviant axloqning alohida turlari ifodasini dyeviant axloq tavsifnomasidan boshlaymiz. Dyelinkvyent (qonunga zid, antijamoaviy) axloq muammosi ko`plab ijtimoiy fanlarning tadqiqoti uchun marqaziy hisoblanadi, chunki jamoatchilik tartibi yaxlit olganda davlat kabi uning har bir alohida fuqarosining rivojlanishida ham muqim rol o`ynaydi.

Qonunga qarshi axloqqa nisbatan turlicha yondoshuvlar va tushuncha apparatidan foydalaniladi. Psixologik adabiyotlarda uni ko`pincha dyelinkvyent axloq sifatida ko`rsatadilar. Ponyatiye proisxodit ot latinskogo delinquent –

«prostupok, provinnost». Bu atama ostida biz shaxsning qonunga qarshi axloqi – ushbu jamiyatda va ushbu vaqtda o`rnatilgan qonunlardan og`ishgan, boshqa odamlar yoki ijtimoiy tartibning tinchligiga xavf soluvchi va o`zining oxirgi ko`rinishlarida jinoiy jazolanadigan aniq shaxsning harakatini tushunamiz. qonunga qarshi axloqni namoyon etuvchi shaxs dyelinkvyent shaxs (dyelinkvyent) sifatida tavsiflanadi, harakatning o`zi esa – dyeliktdir.

Kriminal axloq umuman dyelinkvyent axloqning bo`rttirilgan shakli hisoblanadi. Umuman olganda dyelinkvyent axloq jamiyatning aniq ifodalangan qoida (qonun) lariga, byevosita davlat qayotining mavjud mye'yorlariga qarshi yo`naltirilgan.

Maxsus adabiyotlarda ko`rib chiqilayotgan atamadan turli ma'nolarda foydalaniladi. A. Ye. Lichko [15, 52-b.], vvyedya v praktiku podrostkovoy o`smir psixiatriyasining amaliyotiga i ponyatiye «dyelinkvyentlik» tushunchasini kiritib, uning o`z ortidan jinoiy javogarlikni olib kyelmaydigan mayda antijamoatchilik harakatlarini chyekladi. Bu, masalan, maktabga bormaslik, asotsial guruh bilan muloqot qilish, mayda byezorilik, zaiflar ustidan taqqirlash, mayda pulni olib qo`yish, mototsiklni olib qochish. V.V.Kovalyev [7], dyelinkvyentlikning bunday sharqlashga qarshi dyelinkvyent axloq jinoiy axloq hisoblanishini ko`rsatib, e'tiroz bildiradi.

Kyeng tarqalishni olgan «dyelinkvyent» atamasi xorijda voyaga yetmagan jinoyatchilarni ifodalash uchun qo`llaniladi. Xullas, Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining matyeriallarida dyelinkvyent boshqa individ yoki guruhga zarar kyeltiruvchi va ushbu lahzada jamiyat rivojlida mye'yoriy ijtimoiy guruhlar tomonidan o`rnatilgan chyegaradan o`tuvchi axloqli 18 yoshgacha bo`lgan shaxs sifatida ta'riflanadi. Voyaga yetgach dyelinkvyent avtomatik tarzda antiijtimoiy shaxsga aylanadi.

Psixologik adabiyotlarda dyelinkvyentlik tushunchasi umuman qonunga qarshi axloq bilan boqlanadi. Bu – jamoatchilik tartibi mye'yorlarini buzuvchi har qanday axloq. Ushbu axloq jinoyatchilik darajasiga yetmagan ma'naviy-etik mye'yorlarni mayda buzuvchi shaklga ega bo`lishi mumkin. Bu yerda u asotsial axloq bilan mos tushadi. U Jinoiy kodyeksga muvofiq jazolanuvchi jinoiy harakatlarda ham ifodalanishi mumkin. Bu qolda axloq kriminal, antiijtimoiy bo`ladi.

Dyelinkvyent axloqning kyeltirilgan turlarini qonunga qarshi axloqning shakllanish bosqichlari sifatida qam, uning nisbatan mustaqil ko`rinishlari sifatida ham ko`rib chiqish mumkin.

Jamoatchilik qoidalarining ko`p obrazliligi qonunga qarshi axloqning katta miqdorini tuqdiradi. Dyelinkvyent axloqning turli shakllarini tasniflash muammosi soqalararo xaraktyerga ega.

Ijtimoiy-huquqiy yondoshuvda qonunga qarshi harakatlarni zo`ravonlik va zo`ravon bo`lmagan (yoki qarazli) ga ajratish kyeng ishlatiladi.

V ramkax klinik tadqiqotlar doirasida V.V.Kovalyevning bir nyecha o`q bo`yicha qurilgan qonunbuzarlikning komplyek sistyematikasi qiziqish uyqotadi. Ijtimoiy-psixologik o`qda – intizomga qarshi, jamoatchilikka qarshi, qonunga qarshi; klinik-psixopatologikda – nopatologik va patologik shakllar; shaxsiy- dinamiklikda – ryeaktsiya, rivojlanish, qolat. A. G.Ambrumov va L.Ya.Jyezlovlar qonunbuzarlikning ijtimoiy-psixologik shkalasini taklif qildilar: intizomga qarshi, antiijtimoiy, dyelinkvyent – jinoiy va autotajovuzkor axloq (ta'kidlash lozimki, ushbu mualliflar dyelinkvyentlikka faqat jinoiy axloq mansub dyeydilar) [9, 115- b.].

Bunday masalalarni qal qilish uchun dyelinkvyentlikning ifodalanganlik darajasini va shaxsga ta'sir chyegarasini aniqlash kabi qonunbuzarlar tipini sistyemalashtirish ham muqim aqamiyatga ega. 1932 yili N. I. Ozyeryetskiy tomonidan voyaga yetmagan qonunbuzarlar tipologiyasini bugungi kunda ham dolzarb bo`lgan ifodalanganlik darajasi va xaraktyeri bo`yicha dyeformatsiiyasini taklif qildi: tasodifiy, odatiy, turqun va profyessional qonunbuzarlar [9, 116-b.].

qonunbuzarlikni sodir etgan o`smirlar orasida A.I.Dolgova, Ye. G. Gorbatovskaya, V. A. Shumilkin va boshqalar [5], o`z navbatida, quyidagi uch tipni ajratadi:

izchil-kriminogyen – ijtimoiy muqit bilan o`zaro ta'sirda jinoiy axloq shaxsning kriminogyen «qissasi» qal qiluvchi hisoblanadi, jinoyat axloqning odatiy usulidan kyelib chiqadi, u sub'yektning maxsus qarashlari, ko`rsatmalari va qadriyatlari bilan shartlanadi;

Vaziyatli-kriminogyen – axloqiy m'yorlarning buzilishi, jinoiy bo`lmagan xaraktyerdagi qonunbuzarlik va jinoyatning o`zi aqamiyatli darajada notinch vaziyatlar bilan shartlangan; jinoiy axloq sub'yektning ryejalariga mos tushmasligi, uning nuqtai nazarida ekstsyess bo`lishi mumkin; bunday o`smirlar ko`pincha qonunbuzarlikning tashabbuskori hisoblanmay, spirtli ichimliklar kayfidagi qolatda guruhda jinoyat sodir etadilar;

Vaziyatli tip – salbiy axloqning aqamiyatsiz ifodalanganligi; individ aybi bilan yuzaga kyelmagan vaziyatning qal qiluvchi ta'siri; bunday o`smirlar qayotining usuli ijobiy va salbiy ta'sirlar kurashi bilan xaraktyerlanadi.

V.N.Kudryavtsyev [13] ham xuddi shunga o`xshash profyessional (muntazam jinoyat sodir etuvchi, undan kyeladigan daromadlar hisobiga yashovchi shaxslar), vaziyatli (sharoitdan kyelib chiqib harakatlanuvchi), tasodifiy jinoyatlar (qonunni faqat bir marta buzgan).

Dyelinkvyent axloq shaxs dyeviant axloqining shakli sifatida qator xususiyatlarga ega.

Birinchidan, bu shaxs og`ishgan xulqining kamroq ma'lum bo`lgan turlaridan biri. Masalan, jinoiy dyeb tan olingan harakatlar doirasi turli davlatlar, turli vaqt uchun turlichadir. qonunlarning o`zi bir xil emas, ularning takomillashishi kuchida katta yoshdagi aqolining katta qismi “jinoyatchilar” katyegoriyasiga kiritish mumkin bo`lib qoladi, masalan, soliq to`lashdan qochish yoki kimgadir jismoniy oqriq yetkazish. Shunga o`xshash hamma biladiki, aldash mumkin emas. Biroq qaqiqatni qyech bir sharoitga qaramay har doim va hamma joyda gapiradigan odam joyida yolqon gapiradiganlar qaraganda ancha noadyekvat bo`lib ko`rinadi.

Ikkinchidan, dyelinkvyent axloq, ayniqsa, qonuniy mye'yorlar – qonunlar, mye'yoriy aktlar, intizomli qoidalar bilan boshqariladi.

Uchinchidan, qonunga qarshi axloq dyeviatsiyaning birmuncha xavfli shakllaridan biri dyeb tan olinadi, chunki o`z asosi bilan ijtimoiy qurilish – jamoatchilik tartibiga xavf soladi.

To`rtinchidan, shaxsning bunday axloqi faol muqokama qilinadi va har qanday jamiyatda jazolanadi. Istagan davlatning asosiy vazifasi qonunlarni yaratish va ularning ijrosi ustidan nazorat qilish hisoblanadi, shuning uchun dyelinkvyent axloq dyeviatsiyaning boshqa turlaridan farqli tarzda maxsus ijtimoiy institutlar: sudlar, tyergov organlari, ozodlikdan maxrum qilish joylari tomonidan boshqariladi.

Nihoyat, byeshinchidan, muqimi shuki, qonunga qarshi axloq o`z moqiyati bo`yicha shaxs va jamiyat – individual intilishlar va jamoatchilik manfaatlari o`rtasidagi nizoning mavjudligini anglatadi.