Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Tajovuz va dyelinkvyent axloq

Tajovuz va dyelinkvyent (qonunga qarshi) axloq o`zaro aloqador ekani yaqqol fakt. qaqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor harakatlar bilan birga boradi. Bu instrumyental xaraktyerga ega tajovuz, ya'ni qandaydir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan qarazli jinoyat bo`lishi mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o`qrilikda jismoniy zo`ravonlik, pul undirish maqsadidagi taqdid). Boshqa zo`ravonlik jinoyati qollarida byevosita dushmanlik axloqi namoyon bo`ladi. Zo`ravonlik umuman olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.

Shaxsning dyelinkvyent axloqi va tajovuz o`rtasidagi o`zaro aloqa bir narsa emas. qonunlarni buzish darajasiga yetgan tajovuzkor axloq dastavval taqlid oqibati bo`lishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tyengdoshlar, boshqa aqamiyatli odamlar bo`lishlari mumkin. Tajovuzkor axloqni quvvatlashda alohida rolni dyelinkvyent submadaniyat o`ynaydi. Asotsial guruh, banda,

Nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi – bu barcha ijtimoiy institutlar turqun tajovuzkor axloqni shakllantiradi.

Boshqa qollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jiqatdan shartlangan bo`lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan gunoq tuyqusi bilan motivatsiyalansa. qonunga qarshi harakatlarga moyillik boshqa odamlarga dushmanlik munosabati qayot usuli hisoblanuvchi shaxsning antiijtimoiy yo`nalganligi qolida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig kyeyingi shakli asab tizimining organik buzilishi bilan bog’liq bo`lishi mumkin. Bunday qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kyechinmalarida turib qolish, impulsivlik yoki intyellyektual pasayish oqibatida zo`ravonlikka moyil. Alohida (ko`p sonli bo`lmagan) guruhdagi qonunbuzarlarni oqriqli qolati tajovuzning (ularning antijamoatchilik yo`nalganligi bilan kam bog’liq bo`ladigan) kutilmagan motivatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psixik kasallar ham tashkil etadi.

NAmaliyotda, masalan, mas'uliyat choralari va jazolash turini aniqlash uchun tajovuzkor axloqning patologik va nopatologik shaklini farqlash muqim. Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq xafagarchiligining qo`pol bo`lmagan ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpyensatsiyalash layoqatida xaraktyerlanadi. Masalan, o`smirlarning tajovuzkor axloqi yosh ryeaktsiyasi xaraktyerini olishi va umuman olganda atrofdagilar bilan o`zaro munosabatni buzmachligi mumkin. Patologik tajovuz esa, aksincha, zo`ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik faoliyat va ularning dinamikasidagi oqriqli o`zgarishlarga sabab bo`luvchi sifat o`zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o`zgarishlarning quyidagi byelgilarini ajratish mumkin: hissiy muqitda o`zgarish va affyektiv-yovuz ryeaktsiyalarning yuzaga kyelishi bilan tajovuzkor axloq; o`ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan tashqari qoyalari mavjud bo`lgan tajovuzkor axloq; asosiy byelgisi boshqa odamga ma'naviy azob yoki jismoniy oqriq yetkazishda ijobiy qislarni boshdan kyechirishda namoyon bo`ladigan mayllar muqitida, shu jumladan, sadistlik tajovuzi [1, 5, 8]. Masalan, patologik tajovuz qolida oddiy tanqidiy ogoqlantirish zulmning shunday darajasini qo`zqatishi mumkinki, unda ong buziladi va odam o`zini unutgan qolda qotillik sodir etadi.

Tajovuzkorlikning alohida qolati syeriyali va tashqi jiqatdan dyeyarli motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi. E.Frommning [10] fikriga ko`ra, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xaraktyeriga ega, to`satdan va atrofdagilar qamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi. Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy sabablarga ega emas va ryeal insoniy muammoni tashkil etadi.

Tajovuzning qonunga qarshi tabiati qaqidagi savolga javob byerishga intilar ekanlar A.Bandura va R.Uoltyer [1] turqun antijamoatchilik axloqi bo`lgan o`smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadqiq etdilar. Mualliflar fikriga ko`ra asotsial tajovuzli o`smirlar ijtimoiy planda ancha muvaffaqiyatlar o`z tyengdoshlaridan aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular ko`pincha va qiyla byevosita o`z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda). Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o`rnatishga qodir bo`lmaslik o`qil bolalarda

antijamoatchilik yo`nalishining shakllanishida qal qiluvchi omillarda biri bo`lishini taxmin qiladilar.

qonunni buzuvchi tajovuzkor o`smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, hissiy boqlanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar. Ular tyengdoshlariga kamroq xayrixoq munosabatda bo`ladilar, ko`pincha jinsiy aloqa va tajovuzni aralashtiradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini dyeyarli qis qilmaydilar. Ular ko`p narsalarda impulsi ichki chyeklovlarga qaraganda tashqilariga bo`ysunuvchi kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o`smirlar o`zlariga amaliy zarar yetkazadilar, chunki o`z harakatlari natijasida ko`ngil qo`ygan odamlaridan yanada ko`proq maxrum bo`ladilar va na qurmat, na ishonchni qis qilmaydigan qokimiyat vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar. Shu bilan birgalikda, qat'iy ryeglamyentlangan tashqi nazorat (qamoq) sharoitida ular o`zlarini qatto ba'zida ozodlikdagidan ko`ra qulayroq qis qiladilar.

Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga qaramay oqir tugatiladi, ko`p tadqiqotchilarni bunday buzqunchi dyeyarli tajribada o`rganishga qodir emas dyegan xulosaga olish kyeladi. Eqtimol, bu harakatdan kyeyin tyezda munosib jazo byerilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo`lgan ishonch antiijtimoiy axloqni quo`llab-quvvatlashda muqim rol o`ynaydi.

Shunday qilib, tajovuzkorlik va dyelinkvyentlik zich boqlangandir. Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda jamiyatning turqun salbiy munosabatini uyqotadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o`rtasida jiddiy to`siq hisoblanadi. Shuni tan olish kyerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli shaxsga qator ijtimoiy ta'sir sabablarining kuchi ko`pincha kam samaralidir. Chunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi bilan quritish, barcha ko`rinishlar bo`yicha mumkin emas. Faqat bir nyecha bosqichlarda – jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o`zida samarali ijtimoiy nazorat tizimini yaratish orqali uning ko`rinishlarini kamaytirish qaqidagi gapirish mumkin.

Afsuski, qyech bir jamiyat zo`ravonlikning ko`rinishlaridan ozod emas. Shu bilan birga, tarix ko`plab misollarni biladiki, davlatning o`zi ham jinoiy harakatlar tashabbuskori bo`lib chiqqan. qator davlatlar siyosatining oqibatlari Insoniyatga qarshi jinoyatchilik dyeb tan olindi: fashistlar tomonilan millionlab yevryey millatiga mansub odamlarni yo`q qilinishi, stalincha ryepryessiya va dyeportatsiya, turklar tomonidan armyanlarning ommaviy o`ldirilishi, chyechyenlar urushi.

Biz dyeviant axloqning aniq turlarini yoritishni oldini olib, tajovuz va tajovuzkor axloqning faqat ba'zi tomonlarinigina ko`rib chiqdik.

Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta'kidlash zarurki, tajovuz (muqabbat bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi. Og`ishgan xulqning barcha asosiy turlari – dyelinkvyent, tobye va suitsidal – albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo`nalganligi bilan farqlanuvchi o`z moqiyati bo`yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko`rib chiqish mumkin.

Nazorat savollari va vazifalar

quyidagi tushunchalarning mazmunini ochib byering va taqqoslang:

«tajovuz», «tajovuzkor mayl», «tajovuzkorlik», «tajovuzkor axloq».

Tajovuzning salbiy va ijobiy ko`rinishlarini ayting. Tajovuz va tajovuzkor axloqning asosiy turlarini ayting.

Yosh xususiyatini inobatga olgan qolda tajovuzkor (istalmagan) axloqning asosiy byelgilarini sanab byering.

Tajovuzkor axloqni tushuntiruvchi asosiy psixologik nazariyalarni kyeltiring (ushbu bo`lim va oldingi qismning 4-bo`limiga asosan).

Tajovuzkor axloq shakllanishining shartlari va myexanizmlari qandayq Shaxs tajovuzkor axloqining paydo bo`lishi va namoyon etilishiga qarshilik

qiluvchi sharoitlarni ifodalang.

Shaxsning tajovuzkor va dyelinkvyent axloqi o`rtasidagi aloqani ochib byering.