Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari

Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta'siri dastavval ijtimoiy yondoshuv doirasida ko`rib chiqiladi. (Mikroijtiomiy sharoitlar ko`pincha psixologik-pyedagogik tadqiqotning pryedmyeti sifatida chiqadi va kyeyingi bo`limlarda ko`rib chiqiladi.)

Sotsiologik nazariyalar dyeviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan jamoatchilik jarayonlari va mye'yorlari kontyekstida ko`rib chiqadi. Ijtimoiy dyeviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo`ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq, ularni prognoz qilish, qator qollarda esa ularni boshqarish mumkin.

Ushbu yo`nalishning birmuncha mashqur vakillari quyidagilar hisoblanadi:

O. Kont, G. dyeTard, A. Kyetlye, E.Dyurkgyeym, M. Vyebyer, T. Parsons, R. Myerton. huquq bo`yicha dyeviant axloq sotsiologiyasiga asos solgan frantsuz sotsiologi Emil Dyurk-gyeym (1858—1917) hisoblanadi. Jinoyatchilik muammosining tadqiqoti E.Dyurkgyeym ishlarida aqamiyatli o`rin egallaydi, o`z- o`zini o`ldirishni tahlil qilishi esa klassik sotsiologik tadqiqot hisoblanadi [7, 8].

Ijtimoiy dyeviatsiyani tushuntirish uchun E.Dyurkgyeym anomiya kontsyeptsiyasini taklif qildi. «Anomiya» atamasi frantsuz tilidan tarjima qilganda

«qonunning, uyushganlikning yo`qligi» dyeganidir. Bu ijtimoiy uyushmaganlik – ijtimoiy vakuumning shunday qolatiki, eskirgan mye'yorlar va qadriyatlar ryeal munosabatlarga mos tushmaydi, yangilari bo`lsa qali mustaqkamlanmagan. E.Dyurkgyeym ijtimoiy patologiyaning turli shakllarini aynan jamoatchilik ko`rinishi sifatida tushuntirish zaruriyatini ta'kidlaydi. Masalan, o`z-o`zini o`ldirish miqdori individning ichki xususiyatlaridan ko`ra odamlarni boshqaruvchi tashqi sabablarga ko`proq bog’liqdir [7].

E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarning ob'yektiv tabiatidan shunchalik shubhalanmasdiki, qatto jinoyatchilikning “mye'yoriyligi”ni tasdiqlardi. Uning

fikricha, mye'yoriy ko`rinishning baqssiz byelgilariga egalik qilgan boshqa qyech qanday fyenomyen yo`q, axir “jinoyatchilik turli tipdagi barcha jamiyatda kuzatiladi... jinoyatchilik insoniyat rivojlanishining darajasi bo`yicha pasaymaydi” [8, 86-b.].

Bundan tashqari, “dyeviatsiya har qanday soqlom jamiyatning tarkibiy qismi” [8, 86-b.]. «Sotsiologiya»da E.Dyurkgyeym shunday yozadi: «Jinoyat zarur... axloq va huquqning mye'yordagi evolyutsiyasi uchun foydali ... shunday bo`ladiki, u o`zgarishga tayyorlaydi» [8, 90-b.]. Masalan, afinaliklar huquqiga muvofiq Suqrot (470-399 yy. R. X.gacha) jinoyatchi – yoshlar aqlini ma'naviy jiqatdan buzuvchi odam bo`lgan. Shunga qaramay, uning jinoyati – fikrning mustaqilligi – insoniyat uchun qam, uning vatani uchun ham foydali bo`lgan. U Afina muxtoj bo`lgan yangi ma'naviyatga tayyorgarlik bo`lib xizmat qildi, chunki an'analar qayot sharotlariga javob byermay qo`ygandi.

Shunday qilib, E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarni, ayniqsa, jamiyatning mye'yoriy-qadriyatli dyezintyegratsiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Uning qoyalari dyeviant axloqning yetakchi sabablari sifatida sinflar va turli ijtimoy kuchlar, masalan, novatorlar va konsyervatorlar o`rtasidagi qarama-qarshilik sifatida tan oluvchi tadqiqotchilar (shu jumladan, V.Paryeto, L. Kozyera) ning ishlarida kyelgusida rivojlanishni oldi [3, 6-b.].

E.Dyurkgyeymning birmuncha yorqin davomchilaridan biri bo`lmish R.Myerton dyeviant axloqni madaniyat tomonidan byelgilangan intilishlar va ularni qoniqtirishga mablaq byeruvchi ijtimoiy tuzilmalar o`rtasidagi kyelishmovchilikning oqibati sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, zamonaviy amyerika madaniyatida o`z navbatida yuqori individual muvaffaqiyat aqamiyatini byelgilovchi boylik qoyasi usunlik qiladi. Ijtimoiy mye'yorlar orqali madaniyat nafaqat maqsadlarni, balki ularga erishishning lyegiim usullarini aniqlaydi. Xullas, agar odam astoydil myeqnat qilsa, uning “amyerikacha orzulari” va Nihoyat ryeallikka aylanadi.

hamma odam (sinf) lar ham omadga erishish uchun bir xil sharoitga ega emas, biroq ular yuzaga kyelgan qarama-qarshilikka bir nyecha yo`llar bilan moslashishlari mumkin. Moslashuvning shunday yo`llari sifatida R. Myerton quyidagilarni ajratdi:

konformizm (ijtimoiy ma'qullangan maqsadlar va vositalarni to`liq qabul qilish, ularni amalga oshirish);

innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish, ularga erishishning lyegitim usullarini inkor qilish);

ritualizm (topshirilgan yoki odatiy vositalardan noepchil nusxa ko`chirish); ryetrizm (ijtimoiy mye'yorlarni bajarishdan passiv kyetish, masalan,

giyohvandlik shaklida);

isyon (faol isyon q ijtimoiy mye'yorlarni rad etish) [9, 11-b.]."

Ularga erishish maqsadi va vositalari o`rtasida nizo anyemik zo`riqish, frustratsiya va moslashuvning noqonuniy usullarini izlashga olib kyelishi mumkin. Ushbu qolat past ijtimoiy qatlam orasida jinoyatchilik nisbatan yuqori darajadaligini qisman tushuntiradi.

Ijtimoiy dyeviatsiyaning boshqa ob'yektiv omillari dyeb quyidagilar tan olinadi: ijtimoiy o`zaro ta'sir ishtirokchilari va umidlarning amalga oshmasligi o`rtasidagi farq (T.Parsons); odamlarning shaxsiy sifatlari va yaxshilikni taqsimlashdagi nomuvofiqlik (P.Sorokin); dyeviant submadaniyat va ta'limga mye'yorning ta'siri (R. Klauord, L. Oulin). Xullas, erta yoshlikdan dyeviant submadaniyatga (jinoiy, nizoli yoki ryetristik) jalb qilingan shaxs katta eqtimol bilan dyeviant axloqqa tyegishli shakllarni namoyon etadi.

Zamonaviy submadaniyatning dyeviant axloqqa ta'siri garchi yetarlicha o`rganilmagan masala bo`lsa-da, o`ta muqim hisoblanadi. Ayni damda yaxshi ma'lumki, shaxs qaysidir bir ijtimoiy guruhga mansub. qator qollarda guruhli ehtiyojlar ustunlik qiladi – guruhga kirgan bo`lish, uning mye'yorlariga amal qilish, uning ishtirokchilariga taqlid qilish, o`zini boshqa guruhlarga qarshi qo`yish. Shu nyegizda eng turli-tuman submadaniyatlar o`sib chiqadi – aristokratik elita, xippi, myetallistlar, rokyerlar, gyeylar, skinxedlar va q.k. Odamlar ko`p qollarda gyenotsid, rasizm, fashizm kabi ommaviy dyeviatsiyalarning mavjudligini tushuntirib byeruvchi guruh sardorlari va ularning idyeallariga (shu jumladan, dyestruktiv) o`xshashga moyildirlar.

Boshqa yaqqol muammo dyeb “kasb – dyeviant axloq” aloqasining noaniqligini aytish mumkin. Profyessiona muqit inson shaxsiga aqamiyatli ta'sir ko`rsatadi. Xorosho izvyestno` takiye nyegativno`ye fyenomyeno`, kak profyessional stryess, profyessional «kuyib qolish» va shaxsning profyessional dyeformatsiyasi kabi salbiy fyenomyenlar yaxsh ma'lum. Shunga qaramay, shaxsning dyeviant axloqiga kasbning ta'siri muammosiga baqishlangan nashrlar dyeyarli yo`q.

Ko`rib chiqilgan ob'yektiv ijtimoiy omillar qatorida dyeviant axloqning sub'yektiv sabablari dyeb nomlanuvchilari ham amal qiladi. Dyeviatsiyaning stigmatizatsiya nazariyasiga (E.Lyemyert, G. Byekkyer) muvofiq jamiyatning o`zi (aniqroqi, ijtimoiy guruh) shaxsga mavqum qoidalar (dastlabki dyeviantlik) bilan aniq odamning harakatiga nisbat yo`li bilan tyegishli yorliqlarni yopishtiradi. Syekin-asta individni dyeviant rolida (ikkilamchi dyeviantlik) ushlab turishga majburlaydigan ryeputatsiya shakllanadi [9, 13-b.].

I.Gofman stigmalarning uchta turini ajratadi: jismoniy stigma (tuqma anomaliyalar va jismoniy mayiblik); iroda nuqsonlari (piyonistalik, giyohvandlik, qalb kasalliklari); irqiy stigmalar («qoralar») [9, 14-b.].

Sazyerlyend 1939 yilda dyeviant axloq – murakkab va axloqning diffyeryentsiatsiyalangan shakliga muvofiq diffyeryentsiatsiyalangan assotsiatsiya nazariyasini ifodalagan. Unga intyeraktsiya (o`zaro harakat) ni o`rgatishadi. Bu jarayon dyeviant motivatsiyani o`zlashtirish, dyeviant axloqni oqlash va tyexnik jiqatdan amalga oshirishdan iborat.

Dyeviant axloq «ijtimoiy rol» yoki «shaxsning ijtimoiy vazifasi» (Dj. Mid,

M. Doych, R. Kraus) tushunchalari yordamida ifodalangan bo`lishi ham mumkin. Rol – bu inson axloqiga nisbatan umidlar tizimi, insonning shaxsiy axloq modyeli qaqidagi tasavvuri, va Nihoyat egallagan qolati – maqomi bilan muvofiq axloq.Bu bilan muvofiq tarzda odamlar o`zlariga turlicha rolli, shu jumladan dyeviant rolini qabul qilishlari mumkin.

Nihoyat, og`ishgan xulqning sub'yektiv sababi ijtimoiy mye'yorlarga shaxs (guruh)ning o`zining munosabati (G. Sayk, D. Matza) bo`lishi mumkin. Masalan, axloqiy talablardan ozod bo`lish va o`zini oqlash uchun odam harakatlarini quyidagi usullar bilan “nyeytrallashi” mumkin: oliy tushunchalarga bahona qiladi (do`stlik, guruhga sadoqat); jabrlanuvchi mavjudligini rad etish; o`z axloqini dyeviantlik bilan oqlash yoki u tomonidan qalamislik qilish; o`z mas'uliyatini rad etish; o`z axloqining zararini rad etish [9, 15-b.].

Zamonaviy maqalliy tadqiqotchi Yu.A.Klyeybyerg o`smirlar dyeviantligi misolida shaxsning madaniy normalarga munosabati orqali dyeviant axloqni ochib byeradi. Og`ishgan xulq – bu «shaxsning unga qadrli munosabatni namoyon qilishi vositasida ijtimoiy mye'yor va kutishlarni o`zgartirishning maxsus usuli» [9, 17-b.]. Buning uchun alohida usullardan foydalaniladi: sleng, simivolika, moda, manyera, harakat va q.k. O`smirlarning dyeviant harakatlari aqamiyatli maqsadlar, o`z-o`zini tasdiqlash va razryadka vositasi sifatida chiqadi.

Shunday qilib, sotsiologik va unga yaqin ijtimoiy-psixologik nazariyalar dyeviant axloqni jamiyat va aniq shaxs o`rtasidagi murakkab o`zaro munosabatlarning ijtimoiy jarayonlai sifatida ko`rib chiqadilar. Bir tomondan biz jamiyatning o`zida og`ishgan xulq uchun jiddiy sabablar borligini ko`ramiz, masalan, ijtimoiy uyushmaganlik va ijtimoiy notyenglik. Boshqa tomondan biz qonunan aniq insonning uning shaxsini ijtimoiylashuvi jarayonidagi individuallik rolini tushunishga kyelamiz.

Sotsiologik nazariyalar aynan bitta ijtimoiy sharoitlarda turli odamlar turli axloqni, masalan, kambaqal qatlamning barcha vakillari bo`lmasa-da, dyelinkvyentlikni namoyon etishlari va aksincha bo`lishini tushuntirmaydi. Tan olish lozimki, ijtimoiy sharoitlar qaqiqatan ijtimoiy dyeviatsiya xaraktyerini byelgilaydi (jamiyat yoki ijtimoiy guruhda ushbu ko`rinishning tarqalish masshtabi). Biroq ular aniq shaxs og`ishgan xulqining sababari va myexanizmlarini tushuntirish uchun yaqqol yetarli emas.