|
www.ziyouz.com
кутубхонаси
10
Qo‘lingga yaroq ol, do‘stlar, yoronlar,
Hurlik uchun jangga da’vat etdim mano.
Tarixiy adabiyotlarni ko‘zdan kechirsangiz, Rusiya imperiyasi Qo‘qon xonligini osongina qo‘lga
kiritganday taassurot paydo bo‘ladi. Yo‘q, xonlik osonlikcha taslim bo‘lgan emas, o‘z qudrati,
salohiyati, darajasida jang qilgan, qarshilik ko‘rsatgan. Taassufki, yuqorida ta’kidlaganimizdek,
kuchlar, harbiy salohiyat, qurollanish texnikasi jihatidan tomonlar teng emas edi. Shunday bo‘lsada, bu
ozodlik kurashining o‘z qahramonlari yetishib chiqdi. Ular zamonaviy o‘t ochar qurollarga ega bo‘lgan
dushmanga qarshi o‘q-yoy, qilich va pilta miltiq bilan jang qilib, qahramonlik namunalarini
ko‘rsatdilar. Ularning ichida eng fidokori, so‘zsiz, Alimquli Mingboshi (Muhammad Yunus
Toyyibning asarida “Aliquli” shaklida keladi) edi. U vatan mudofaasini tashkil eta oldi, dushmanga
nisbatan murosasizligi bilan mashhur bo‘ldi. Toyyib o‘zining “Aliquli amir lashkar jangnomasi”
asarida bu haqda shunday yozadi: “Amir lashkar shunday dedilar: — Agar bu musolahani qilsak (sulh
tuzsak — M.X) hamma odamlar amir lashkar va shig‘ovul degan ikki mal’un o‘z oroyishi va aysh-
ishratlarini ko‘zlab, bu qadar musulmonlarni olovga tashlab sulh tuzdilar. Agar bular g‘ayrat va
himmat qilsalar, hammamiz g‘azotga otlanib, bul tarafi O’runburg‘, ul tarafi Sibiriyog‘acha olar erduk
deb, tirik bormiz o‘zimizg‘a va o‘lg‘animizdan so‘ngra farzand va nabiralarimizg‘a la’natini yuborsalar
kerak.”
Shuningdek, dushmanga qarshi Qanoatshoh Otaliq, Yoqubbek (keyinchalik Sharqiy Turkiston
hukmdori), Otabek Noib, Sherali Mingboshi, Niyozaliboy, Jomador To‘qsoba, Muhammad Ali, Mulla
Isxoq (Po‘latxon), Iso Avliyo, Abdurahmon Oftobachi, Abdullabek va boshqa sarkardalar fidokorona
jang qildilar. Qo‘qon xonligining mashhur davlat arboblaridan bo‘lmish Shohi Qo‘shbegining nabirasi,
Shodi Mingboshining jiyani Muhammad Ali Oqmasjid qal’asi dorug‘asi (komendanti) edi.1856 yilda
ruslar shaharni qamal qilgan paytda u o‘z qo‘l ostidagi sarbozlari bilan bir necha kun o‘q-dorisi
tugagunicha qahramonona jang qilgan. Ruslar uni sarbozlari bilan qal’a ichida portlatib yuborganlar.
Rusiyaning mo‘ljali, Ovro‘po mamlakatlari, xususan Buyuk Britaniya tomonidan kutilishi mumkin
bo‘lgan norozilikni e’tiborga olgan holda, O’rta Osiyo xonliklarini bo‘ysundirgach, ularni yarim mus-
tamlaka nufuzida ushlab turish edi. Biroq Qo‘qon xonligi fuqarolari tomonidan ko‘rsatilgan qattiq
qarshilik, uni yarim mustamlaka holida tutib turish mumkin emasligini ayon qilib qo‘ydi. Rusiya
hukumati shu bahonada xonlikni tugatib, uning hududini Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga
qo‘shib oldi, illo, milliy-ozodlik harakatini endilikda “isyonchilik”, “qaroqchilik” tarzida baholab, uni
bostirish uchun “huquqiy” asosga ega bo‘ldi.
Shunday bo‘lsada, milliy-ozodlik harakati to‘xtamadi. Bu harakat, ayniqsa, Rusiya hukumatining
“Yangi qo‘shib olingan yerlarni o‘zlashtirish” dasturi asosida hamda hukumatga tayanch sifatida
vodiyga kazaklar va mujiklarni ko‘chirib kelib, eng unumdor yerlarga joylashtirilishidan so‘ng yanada
avj oldi. Bu kurashga “Dukchi Eshon” degan nom bilan mashhur bo‘lgan Muhammad Ali Xalifa, Xoja
Asror Xalifa, Darveshxon, Yetimxon, Qamchibek Olimbek o‘g‘li, “Qorasoch Eshon” laqabli
Muhammad Qosim Avliyo, Shokirjon, Azlar Eshon va boshqalar rahbarlik qildilar. Xoja Asror Xalifa
milliy-ozodlik kurashini muvofiqlashtirish, markazlashtirishga harakat qilgan bo‘lsada, ayrim
yo‘lboshchilarning ortiqcha g‘ururi, ongsizligi bunga yo‘l bermadi. Oqibatda bu alohida-alohida
ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarning tez fursatda bostirilishiga olib keldi. Biroq to‘xtatib qo‘ya olmadi. Tar-
qoq harakatlar o‘chib-yonib, nihoyat, 1916 yilgi ommaviy xalq qo‘zg‘oloniga ulanib ketdi.
Sovetlar davrida “bosmachilik harakati” deb nom olgan milliy-ozodlik harakati sardorlari: Katta va
Kichik Ergash, Raxmonqul, Islom Polvon, Madaminbek, Shermuhammadbek, Xolxo‘ja va boshqalar
bu kurashning 1916 yilgacha bo‘lgan bosqichi doshqozonida pishib yetildilar va maydonga tushdilar.
Ularning aksariyati “o‘g‘ri”, “talonchi”, va shunga o‘xshash tavqi la’nat bilan ayblanib, hibsga
olindilar va Sibiriyaga surgun qilindilar. Ular rus ishchisi Petrovdan emas, balki hayotdan, bir-
birlaridan saboq olib, 1917 yil fevral inqilobi munosabati bilan vatanga qaytib, kurashni davom
Mansurxo‘ja Xo‘jaev. Shermuhammadbek qo‘rboshi
Do'stlaringiz bilan baham: |
