|
Materiyaning maydon shaklini tasvirlovchi konseptual
J a d v a l
9 – jadval
Maydon turi
Xususiyatlar va tavsiflar
Manbalari O‘zaro
ta’sir
kuchi
Kuch
xarakteris
tikasi
Maydoning berk
konturida
bajarilgan ish
Xarakteri Energiyasi
Elektrostatik
maydon
Tinch turgan
elektr
zaryadi
2
2
1
r
q
q
K
F
0
q
F
E
e
d
E
A
0
Potensial
V
DE
V
E
W
2
2
2
0
Doimiy magnit
maydon
Tekis
harakatdagi
zaryadlar
(o‘zgarmas
tok
)
r
J
J
K
F
2
1
1
2
S
J
M
B
0
max
e
i
J
d
B
A
0
Uyurmali
V
H
B
V
H
W
2
2
2
0
Gravitatsiya
maydoni
Massaga ega
bo‘lgan jism
2
2
1
r
m
m
G
F
m
F
g
торт
0
dr
E
A
торт
Potensial
r
m
m
G
W
2
1
195
72 – rasm. “VENN” diagrammasi (Faradey tajribalari bo‘yicha
)
Izoh: 1 – uchlariga galvanometr ulangan g‘altak;
2 – magnit maydoni manbai.
196
73 - rasm. “Nima uchun?” – muammoni aniqlash (tahlil qilish
)
chizmasi.
Metallarning elektr
qarshiligi:
деф
)
(
a
T
O‘tao‘tkazuvc
hanlik
Past temperatura (
Т
0
К
),
toza monokristall
def.
( ) 0,
0,
0
a
T
T
фонон
Tugunlar orasida
notozalik
Begona
atomlarning
Ionl. muvoz. vaz.
atr. tebr.
Tugunlardagi
notozalik
Kristall panj.
defektlar
aralashma
а
Deformatsiya
Chiziqli
Nuqtaviy
deformatsiya
Nima
ushun
?
Nima
uchun?
Nima
uchin?
Nima
uchun
?
197
74 – rasm.
“Qanday?” mantiqiy tuzilishli diagramma.
198
75 - rasm. “Pog‘ona” (“
К
askad”
)
tuzilmaviy-mantiqiy chizma.
Moddalarning magnit holatining turlari
Diamagnit
Spiramagnetik
(nokolleniar
ferromagnetik)
“Kurtak@
ferromagnetik
Ferrimagnetik
Metamagnetik
Antiferoomagnetik
Ideal
ferromagnetik
Ideal paramagnetik
Superparamagnetik
Speromagnetik
Asperomagnetik
Ideal spin - shisha
Geliomagnetik
Miktomagnetik
(klaster shisha)
199
76 - rasm. “Piramida” mantiqiy tuzilmasi
200
§3.6. Fizikani o‘qitishda sistemali yondashuv usulining didaktik ahamiyati.
Bugungi kunda tizimli o‘rganish deyarli hamma fan sohalarida mavjud
bo‘lib, turli nomlar bilan ataladi: tizim nazariyasi, tizimli tahlil, sistemologiya,
kibernetika, tizimli injeneriya, termodinamika, tizimli dinamika va hokozo. Tizim –
atrof-muhitdan izolyatsiya qilingan va u bilan butunligicha ta’sirlashuvchi o‘zaro
bog‘langan elementlar majmuasidir.
Fizik tizim – atrof muhitdan ajralgan, u bilan yaxlit ta’sirlashuvchi, bir-biri
bilan o‘zaro bog‘langan elementlar majmuasi bo‘lib, fizik tadqiqotlar ob’ektidir.
Bunda tizimning elementi sifatida fizik jism yoki boshqa fizik tizimlar tushuniladi.
Fizik tizimning atrof-muhit bilan ta’sirlashuvi, shuningdek, fizik tizimning alohida
tashkil etuvchilarining o‘zaro bog‘lanishi fundamental fizik ta’sirlar orqali amalga
oshiriladi (gravitatsiya, elektromagnit ta’sir, kuchli ta’sir, kuchsiz ta’sir) yoki
fundamental (ishqalanish, elastiklik, og‘irlik va b.) likka keltiruvchi o‘zaro ta’sirlar
orqali amalga oshiriladi. Atrof-muhitdan aniq fizik tizimni tanlash qaralayotgan
masalaning maqsad va vazifasiga bog‘liq bo‘ladi. Fizik tizimlarga misollar: atom,
atom yadrosi, gallaktika, ideal gaz, tebranish konturi, matematik mayatnik, quyosh
sistemasi, qattiq jism va shunga o‘xshashlar.
77 – rasm. Quyosh sistemasining umumiy ko‘rinishi
Gallaktika (qad. grekcha
γ
ᾰ
λαξίας
) – yulduz va yulduzlar to‘dalari,
yulduzlararo gaz va chang hamda qoramtir materiyadan iborat bo‘lgan gravitatson
201
bog‘langan tizimidir. Galaktika tarkibidagi barcha ob’ektlar massa markazi atrofida
harakatda ishtirok etadi.
78 – rasm. Qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan bloklar sistemasi
Tizimli tahlilning eng asosiy tushunchalaridan biri bu tizim tushunchasidir.
Tizimning belgilariga quyidagilar kiradi: ko‘pchilik elementlar, ularning yaxlitligi
va orasidagi bog‘liqlik, tuzilishi va ketma-ketligi, umumlashtiruvchi va ajratuvchi
tomonlari.
Tartiblilik tizimdagi har bir elementdan talab qilinadigan vazifalarni ketma-ket
ravishda bajarilishida namoyon bo‘ladi.
O‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’sir tizimning tarkibini hosil qiladi.
Amaliy nuqtai nazardan, tizimning vazifasini yaxshilash tizimga resurslardan
foydalanish bo‘yicha o‘zgartirishlar kiritish orqali amalga oshiriladi.
Tizim butunligining sifati uning har bir elementining sifatidan kelib
chiqmaydi. Tizim uchun yangi integratsion elementlar ham muhim hisoblanib, ular
tizimning asosini tashkil etadi. Tizimli jarayon natijasida ba’zi o‘zgarishlar vujudga
kelishi mumkin: ma’lumot ko‘p hollarda o‘zining oldingi tarkibini yo‘qotadi,
boqsha tarkibiy qismlar faollashadi, yangi sifatlar yuzaga keladi, saqlab qolingan
tarkibiy qism ham son ham sifat jihatdan o‘zgarishi mumkin.
Tizimning atrof va boshqa tizimlar bilan o‘zaro ta’siri quyidagicha: o‘zaro
zarur bo‘lgan ta’sir; butunlay to‘g‘ri kelgan o‘zaro ta’sir; butunlay to‘g‘ri kelmagan
202
o‘zaro ta’sir; qisman to‘g‘ri kelgan o‘zaro ta’sir; befarq; qisman to‘g‘ri kelmagan
o‘zaro ta’sir; butunlay qarshi bo‘lgan o‘zaro ta’sir; qarama-qarshi kurashuvchi
o‘zaro ta’sir.
Fizik tizimlar fizika bo‘limlariga, ularni tavsiflanishiga qarab: mexanik,
termodinamik, elektrik, magnit, elektromagnit, optik, kvant va boshqa turlariga
bo‘linadi. Ayrim fizik murakkab tizimlar fizikaning qonun va usullarini qo‘llashni
talab qiladi va ushbu sanab o‘tilgan sinflarning birortasiga mos kelmasligi mumkin.
Atrof-muhit bilan ta’sirlashuviga ko‘ra, fizik tizimlar izolyatsiyalangan
(berk) , yopiq va ochiq tizimlarga bo‘linadi. Atrof-muhit bilan na modda, na
energiya almashmaydigan tizim izolyatsiyalangan tizim deb ataladi.
Fizik tizimning atrof bilan ta’sirlashuvi maydon ko‘rinishida bo‘ladi: elektr
maydon, magnit maydon va boshqalar. Bunday maydonlar fizik tizimning o‘zida
vujudga keladigan tashqi maydonlar deyiladi. Fizik tizimga ta’sir etishning boshqa
ko‘rinishlari tashqi nurlanish, yoritish va hakozolardir.
Fizikada ochiq tizimlar
– atrofdagi muhitga nisbatan qaysidir ma’noda
(informatsion, energetik, moddiylik va boshqalar) yopiq deb hisoblab
bo‘lmaydigan fizik tizimdir. Ochiq tizimlar atrof-muhit bilan modda, energiya,
informatsiya almashinishi mumkin. Ochiq tizimlar asosan, sinergetika,
nomuvozanat termodinamika va kvant mexanikasida asosiy tushunchalardan biri
hisoblanadi.
Termodinamik ochiq tizimlar tashqi muhit bilan faol ta’sirlashadi, unda
kuzatuvchi bu ta’sirni to‘la kuzata olmaydi, u yuqori noaniqlik bilan xarakterlanadi.
Ma’lum sharoitlarda bunday ochiq tizimlar statsionar holatga, ya’ni o‘zining
tuzilishi yoki zarur tuzilish xarakteristikalari o‘zgarmasdan qoladigan holatga yetib
borishi mumkin.
Ochiq tizimlar nafaqat fizika, balki biologiya, kibernetika, informatika,
iqtisodiyot sohalarida ham muhim ahamiyatga ega.
Yopiq tizimlar
– atrof-muhit bilan modda emas, balki issiqlik va energiya
almashinuvchi termodinamik tizimlarga aytiladi. Agar yopiq tizim oddiy bo‘lsa,
ya’ni faqat va faqat bitta element (atom, molekula) ga ega bo‘lsa, bu elementlar
203
Do'stlaringiz bilan baham: |
