Microsoft Word O'quv qo'llanma

79 – rasm. Materiyaning strukturaviy sathlari 

---

204
miqdori doimiy bo‘ladi. Garchi tizimda kimyoviy reaksiyalar bo‘layotgan bo‘lsa, 
molekulalarning har xil turlari mavjud bo‘lsa ham reaksiya jarayonida ular paydo 
bo‘lishi va yo‘qolishi mumkin. Shuning uchun tizim har bir elementar atomlar 
miqdori ular molekulalar tipiga bog‘liq bo‘lmagan holda saqlansagina yopiqligicha 
qoladi. 
Tizimdagi har bir element uchun matematik nuqtai nazardan 
0
1
i
m
j
j
ij
b
N
a



, 
bu yerda 
j
N
- j tipdagi molekulalar miqdori, 
ij
a
- j molekuladagi i atomlar 
miqdori, 
0
i
b
- tizimdagi barcha atomlar miqdori. 
Fizik tizimlar turlari.
Mexanik tizimlar k-erkinlik darajasi bilan 
aniqlanuvchi tizimlardir. Ularning holati umumlashgan koordinata va 
umumlashgan impulslar bilan aniqlanadi. Mexanika masalalari mexanik 
tizimlarning xossalarini, xususan, vaqt bo‘yicha evolyutsiyasini aniqlashga 
qaratilgan bo‘ladi. 
Mexanik tizimlarga ko‘pincha: moddiy nuqta, garmonik ossilyator, 
matematik mayatnik, fizik mayatnik, buraluvchi mayatnik, absolyut qattiq jism, 
deformatsiyalanuvchi jism, absolyut elastik jism, uzluksiz muhit misol bo‘la oladi. 
Dinamik tizimlar – tizimning har bir elementining fazodagi o‘rni va vaqt 
orasidagi funksional bog‘liqlik bilan berilgan elementlar to‘plamidir. 
Dinamik tizimning holati ixtiyoriy vaqt momentida fazodagi holatini 
aniqlovchi ko‘pchilik moddiy sonlar (yoki vektorlar) bilan tavsiflanadi. Dinamik 
tizim evolyutsiyasi determinant funksiya bilan aniqlanadi, ya’ni vaqtning berilgan 
intervalida tizim boshlang‘ich holatiga bog‘liq bo‘lgan aniq bir holatni egallaydi. 
Dinamik tizim ayrim ob’ekt, hodisa va jarayonning matematik modeli 
hisoblanadi. Masalan, quyidagi tenglamalar sistemasi vaqt bo‘yicha uzluksiz 
o‘zgaruvchi dinamik tizim, garmonik ossillyator deb ataluvchi tizimni ifodalaydi: 








kx
dt
dv
v
dt
dx

---

205
Termodinamik tizimlar termodinamika, statistik fizika va uzluksiz muhitlar 
fizikasini o‘rganishda muhim hisoblanadi. 
Optik tizim (ing. 
optical system
) – yorug‘lik nuri oqimini, radioto‘lqin, 
zaryadlangan zarralar oqimini o‘zgartiruvchi optik elementlar majmuidir. 
Optik sxema – optik tizimda nur o‘zgarish jarayonining grafik ko‘rinishda 
ifodalanishidir.