Microsoft Word kartografiya doc

7.2. Kosmik apparatlarning orbitalari 
 
Kosmik apparatlarning orbitalari 
ularning oldiga qwygan vazifasiga bog’liq 
bwlib, oldindan belgilanadi. Er yuzasidagi 
tabiiy resurslarni wrganishda va 
meteorologik kuzatishlar olib borishda 
kosmik apparalar uchun doiraviy orbita 
tanlanadi. Doiraviy orbita bwyicha h’arakatlana
ё
tgan kosmik apparatlarda surat 
olish balandligi asosida masshtab aniqlanadi.
 
Er yuzasida va at-
mosferadagi bwla
ё
tgan global 
jara
ё
nlarni uzoq vaqt kuzatib 
turish uchun doriaviy orbita 
tanlanadi. «Molniya» suniy ywl-
doshi doiraviy orbitaga uchirilgan. 
Meteorologik suniy ywldoshlar, 
kosmik kemalar, orbital stan-
tsiyalar Er atrofi orbitasida 
h’arakatlanib 200-400 km ba-
landlikda uchiriladi. 
64-
расм
.
Орбита
турлари
:
а
–
доиравий
орбита
; 
б
-
эллиптик
орбита
64-
расм
.
МКФ
-6
М
(
кўп
зонали
космик
аппарат
).

---

101
65-rasm. 
Kosmik uchuvchi apparatlarning (KUA) uchish ywlining (trassasining) 
sxemasi: Merkator proektsiyasida berilgan (orbita qiyaligi 52
0
). Ywg’on chiziq 
KUA larning Er atrofini aylanib wtish ywli kwrsatilgan. 

---

102
а
 
б
 
в
66-rasm.
 
Kosmik apparatlar 
ё
rdamida h’ar xil qiyaliklardagi orbitalardan suratga 
olish mumkin bwlgan zonalarning aylanib chiqish (vitkalar) sxemasi:
I. AQSh da 
uchirilgan «Merkuriy», «Jemini», «Appolon» kosmik kemalarning orbitalari (qiyaligi 29
0
, 33
0
); II. Sobiq SSSR da 
uchirilgan «Soyuz» kosmik kemasining va «Salyut» orbital stantsiyasining orbitalari (qiyaligi 52
0
); III. 
Meteorologik va resursli ywldoshlarning orbitalari (qiyaligi 80
0
). 
Agar orbita balandligi bir necha ming km bwlsa kosmik apparatlar Erning 
suniy ywldoshiga aylanib qoladi. Odatda, orbitaning ekvator tekisligiga nisbatan 
qiyaligi uchirila
ё
tgan kosmik apparatni maqsadiga mos qilib tanlanadi. Lekin 
ularning salmog’iga h’am bog’liq. 
Meteorologik kuzatishlar olib boriladigan suniy ywldoshlar birmuncha engil bwlib qutb atrofidagi orbitaga 
chiqariladi. Og’irligi katta bwlgan kosmik va orbital kemalar uchun (masalan, Rossiya h’ududlarini wrganish 

---

103
uchun) uchiriladigan kosmik kemalar ekvatorga nisbatan qiyaligi 50
°
atrofida bwladi. Masalan, «Soyuz», 
«Salyut», «Mir» kemalarini shu orbita atrofida bwlsa AQSh da uchiriladigan kosmik kemalar esa 30
°
qiyalikda bwladi. Chunki AQSh da uchirilgan kosmik kemalar «Jemini», «Appalon», «Chelenjer», «Shattl», 
«Kolumbiya» va boshqalar ekvator va ekvator atrofi rayonlarini wrganishga mwljallangan. 
1976 yilda uchirilgan kosmik kema «Soyuz-22» ning orbitasi esa 65
°
kenglikda bwlib, Evropa materigini wz ichiga olishga mwljallangan. Orbita 
qiyaligiga qarab kosmik apparatlarni qaysi kengliklar bwyicha h’arakatlanishi 
belgilanadi. Ywldosh orbitada h’arakatlana
ё
tganda, uning qoldirgan iziga Er 
ywldoshini trassasi deyiladi. Agar orbita ekvator tik bwlib doira shaklida bwlsa 
uning balandligi 360000 km ga teng. Ywldoshning aylanish davri 1 sutkaga yani 
24 soatga teng bwlsa geostatsionar orbita deb yuritilib Er tabiiy resurslarini 
global masshtabda aniq s
ё
mka qilish uchun doiraviy qutbiy qu
ё
shli sinxronli 
orbita tanlanib, trassa bwylab suratga olish vaqtida Qu
ё
sh Erni doimo 
ё
ritib 
turishi h’isobga olingan. Masalan, AQSh da shunday orbitada resursli ERTS 
ywldoshi uchirilgan. 
7.3. Kosmik apparatlardan olingan suratlarning tasnifi 
Dastlabki kosmosga uchgan inson Rossiya fuqarosi Yu.A.Gagarin edi. U 
1961 yilda «Vostok» kemasida kosmosga parvoz qilgan. Shundan bu
ё
n 20 
tadan ortiq mamlakat fuqarolaridan 500 dan ortiq kosmonovtlar kosmosda bwlib 
qaytgan. 
AQSh va 60-70-yillarda «Appalon» programmasi asosida shu mamlakat 
fuqarolaridan 10 kishi 6 marta Oyga qwndirilgan. 
Kosmosga wnlab tonna og’irlikdagi kosmik apparatlar: «Salyut», «Mir», 
«Skayleb», «Kolumbiya» singarilar uchirilgan, bazilari esa h’ozir h’am 
h’arakatda. 
Kosmik apparatlar Oy, Mars, Venera kabi planetalarni tadqiq qilmoqda. 
Shu bilan birga kosmonavtlarni fazodagi ish davri h’am oshib bormoqda. 

---

104