|
3. Davlat byudjeti harajatlari statistikasi
Davlat byudjeti harajatlariga davlatning o‘z funksiyasini bajarish maqsadida
mamlakatni boshqarish, mudofaa qilish, xalq xo‘jaligini rivojlantirish hamda
ijtimoiy sohani yanada yaxshilash bo‘yicha davlat byudjetidan qilgan sarflari
yig‘indisiga aytiladi.
Respublika Davlat byudjetining 2005 yilgi harajatlari 3420,0 mlrd. so‘mni
tashkil qildi.
Davlat mamlakatni boshqarish uchun xokimiyat apparatini saqlashi, tartibni
saqlash va qonunni himoya qilish uchun sud, prokuratura, ichki ishlarni tuzadi,
hamda barcha harajatlarini byudjetdan qoplaydi.
Davlat mamlakatni himoya qilish (tashqi va ichki qarshi kuchlardan) uchun
mudafaa – qurolli kuchlarni tashkil etadi va barcha harajatlarni byudjetdan
sarflaydi.
Davlat madaniy sohasidagi barcha asosiy harajatlarini byudjetdan
moliyalashtiriladi.
Davlat byudjeti harajatlarini ikki xil guruhlash mumkin: a) yo‘nalishi ya’ni
qaysi funksiyani bajarish uchun sarflangani bo‘yicha; b) sarflarning iqtisodiy
mohiyati bo‘yicha.
85
Respublika Prizidenti I.A.Karimov 2005 yilni “Sixat-salomatlik yili” deb
e’lon qildi.
Yuqorida yozilganlardan ma’lumki, davlat byudjeti ijtimoiy sohani
(sog‘liqni saqlash, ta’lim-tarbiya, fan, madaniyat va shu kabi) hamda mamlakatni
boshqarish va mudafaa qilishga sarflanadi. Bunday sarflarni quyidagicha tasniflash
mumkin.
Davlat byudjeti harajatlari (YAIM ga nisbatan foiz hisobida)
YAIM ga
nisbatan, %
Jamiga
nisbatan, %
№
Ko‘rsatkichlar
1999
2000
1999
2000
1. Jami harajatlar
31,0
29,5
100,0 100,0
Ijtimoiy soha:
11,5
10,4
37,0
35,4
- ta’lim-tarbiya
7,5
7,0
24,2
23,6
- sog‘liqni saqlash
2,9
2,6
9,2
8,7
- madaniyat
0,7
0,4
2,1
1,5
- ilm-fan
0,2
0,1
0,7
0,5
2.
- ijtimoiy ta’minot
0,2
0,3
0,7
1,0
Ijtimoiy muhofaza:
2,9
2,3
9,3
7,7
-
kommunal
xizmatlardan
foydalanish uchun subsidiyalar
0,8
0,6
2,7
2,0
- yosh bolali oilalar uchun nafaqalar 1,8
1,6
5,8
54
3.
- kam ta’minlangan oilalar uchun
nafaqalar
0,2
0,1
0,8
0,3
«Davlat byudjeti harajatlarining iqtisodiy klassifikatsiyasi» O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirining 1999 yil 9 denkabrdagi
№
230 – son buyrug‘i bilan
tasdiqlangan.
Davlat byudjeti harajatlari iqtisodiy mohiyati bo‘yicha quyidagicha
tasniflanadi:
I. Joriy sarflar – davlat byudjeti sarflarining katta qismini tashkil etadi. Bu
guruhga davlat boshqaruv sektorining barcha joriy harajatlari kiradi.
II. Kapital sarflar – bu tarmoqlarni rivojlantirish uchun asosiy kapital,
nommodiy aktivlar, yer moddiy zaxiralar, qimmatbaho buyumlar sotib olish va shu
kabi boshqa kapital sarflarni o‘z ichiga oladi.
III. Kreditlash minus qarzning qoplanishi – bu guruhga davlatga tegishli
muassasalarning boshqalarga bergan ssudalarni yoki aksiyalarni sotib olishga
sarflangan (qaytarilgan ssudalar va qaytarib sotilgan aksiyalar qiymati chiqarib
tashlanganidan keyin) harajatlar kiritiladi.
Davlat byudjetining asosiy parametr ko‘rsatkichlari har yili Respublika Oliy
Majlisida ko‘rib chiqiladi. Yil davomida davlat byudjeti ijrosini Respublika Moliya
vazirligi va uning joylardagi hududiy (viloyat, shahar, tuman) moliya organlari
86
amalga oshiradi. Xo‘jalik yurituvchi boshqa soliq to‘lovchilardan soliqlarning
to‘g‘ri hisoblanganligini va o‘z muddatida byudjetga o‘tkazilganligini Davlat Soliq
Qo‘mitasi va joylardagi uning boshqarmalari nazorat qilib boradi. Davlat
byudjetiga tushgan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yoki
boshqa tijorat banklarida ochilgan hisob varaqlarda (Respublika byudjeti, mahalliy
byudjetlar) saqlanadi va Moliya vazirligi ko‘rsatmasi bilan sarflanadi. Shuning
uchun ham soliq, bojxona organlari, banklar davlat byudjetiga tushumlar
(daromadlar) hamda byudjet mablag‘larini ishlatuvchilar olingan mablag‘larni
maqsadli, reja (smeta) asosida foydalanganliklari bo‘yicha hisobot topshiradilar.
Umuman davlat byudjetini o‘rganishda statistik usullardan keng
foydalaniladi. Amaliyotda davlat byudjeti daromadlari rejasining bajarilishi
(hududlar bo‘yicha, daromad turlari bo‘yicha), daromadlarning bir necha yillarda
umumiy hajmining va turlari bo‘yicha o‘zgarishini dinamika qatorlaridan
foydalanib aniqlanadi.
Daromadlar tushumini tahlil qilganda indeks usulidan foydalanib, soliq
solinadigan baza (B), soliq stavkasi (SS) va soliqning yig‘ilish darajasiga (d) deb
olinib, ularning o‘zgarishi soliqning umumiy hajmiga ta’sirini (
∆
st – soliq tushimi
hajmining farqi) aniqlash mumkin.
O‘tgan davrdagi soliq hajmi: ST
0
=B
0
· SS
0
· d
0
;
Joriy yildagi soliq tushumi: ST
1
= B
1
· SS
1
· d
1
;
Joriy yilda soliq tushumining o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi (farqi)
∆
ST
= St
1
-ST
0
. Bu farqga yuqoridagi uchta omilning ta’sirini qo‘yidagicha aniqlash
mumkin:
a) Soliq solish bazasining o‘zgarishining soliq tushumi hajmiga ta’siri:
∆
STa
= (B
1
-B
0
)· SS
0
· d
0
;
b) Soliq stavkasining o‘zgarishining soliq tushumi umumiy hajmiga ta’siri.
∆
STb = (SS
1
– SS
0
) · d
0
B
1
.
v) Soliq yig‘ilishi darajasi o‘zgarishining soliq tushumi hajmiga ta’siri
∆
STv
= B
1
· SS
1
(· d
1
-d
0
)
Do'stlaringiz bilan baham: |
