Microsoft Word Foydali qazilma end doc

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 
 
1. Berilliy va litiy nima uchun yengil metall? 
2. Ularni qo‘llash sohalari. 
3. Berilliy va litiyning mineralogiyasi, ishlatilishi va konlari. 
 

---

 
82
27-§. Tarqoq metallar 
 
Rus olimi V.I.Vernadskiy bu guruhga kiruvchi elementlarni yer 
po‘stining ayrim qismlarida emas, hatto umuman yer po‘stida 
kimyoviy birikmalari yo‘qligi yoki juda ozligi bilan ajralib turishini 
aniqlab, ular qatoriga quyidagilarni kiritgan: indiy, galliy, talliy, 
skandiy, kadmiy, germaniy, reniy, selen va tellur. Bu elementlarning 
tarqalish shakli turlicha bo‘lib, ularning ko‘pchiligi o‘z mineralini 
hosil qilmaydi va boshqa minerallarning tarkibida uchraydi. Shunga 
qaramay bu elementlar xalq xo‘jaligining deyarli barcha sohasida 
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, hozirgi paytda ularni ajratib olish 
yuzlab, hatto minglab marta o‘sdi.  
Indiy yengil qotishmalar olishda, ko‘zgu tayyorlashda, galliy-
kvars termometrlari, talliy-yarimo‘tkazgich sifatida, skandiy-elektro-
texnikada, nurlanuvchi ekranlar tayyorlashda, issiqqa bardoshli qotish-
malar olishda, kadmiy-fotoelementlar, quyosh batareyalari uchun, ger-
maniy – meditsinada, yarim-o‘tkazgich sifatida, reniy-elektrolampa-
larda, termoelementlarda, radiotexnikada, selen va tellur-fotoelement-
larda, yarim o‘tkazgich sifatida ishlatiladi. 
Tarqoq metallarning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005-yil 
ma’lumoti bo‘yicha: 
1) indiy – 6000 t (1000 t Kanadada); 
2) galliy – 1 mln t (15000 t AQSHda); 
3) kadmiy – 1,8 mln t (110 ming t Avstraliyada); 
4) reniy – 2400 t (1300 t Chilida); 
5) selen – 82 ming t (16 ming t Chilida); 
6) talliy – 380 t (32 t AQSHda); 
7) tellur – 21 ming t (3 ming t AQSHda). 
Tarqoq elementlar klarki foizning o‘n mingdan, yuz mingdan bir 
qismini tashkil etadi. Ularning barchasi boshqa elementlar bilan 
qo‘shimcha sifatida ajratib olinadi. 
Umuman olganda, kamyob va tarqoq elementlar davlat iqtisodini 
mustahkamlovchi va valuta tushumi manbai hisoblanadi. Ularning 
zaxiralari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoning 10ta yetakchi davlatlari 
qatorida, MDH bo‘yicha 5ta davlat qatorida turadi. Ayniqsa reniy 
elementi zaxiralari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoda beshinchi o‘rinda 
turadi.  
O‘zbekistonda kamyob va tarqoq, elementlarning asosiy zaxira-

---

 
83
lari asosan Saricheku va Qalmoqqir polimetall, Kochbulaq oltin, Xan-
diza, Uchquloch qo‘rg‘oshin-rux konlarida jamlangan.