Microsoft Word Foydali qazilma end doc

Birinchi qism 
 
FOYDALI QAZILMA KONLARINING HOSIL BO‘LISHI 
JARAYONLARI VA SHAROITLARI 
 
I bob. UMUMIY MA’LUMOTLAR 
 
1-§. Yer po‘stining tuzilishi va tarkibi 
 
Yer po‘sti sayyoramizning eng yuqori qattiq qobig‘ini tashkil 
etadi va murakkab relyef tuzilishiga ega. Quruqlik relyefida tog‘lar va 
tog‘ tizmalari, past tog‘liklar, tepaliklar hamda tekisliklar ajratiladi. 
Yer po‘stining qalinligi okean ostida 5–8 km, quruqlikda esa 20–
70 km ni tashkil etadi. Yer po‘stining yuqori qismini tashkil etuvchi 
jinslarning tarkibi va xossalari to‘g‘risida tabiiy ochilmalar, tog‘ 
lahimlari hamda burg‘i quduqlari kernidan olingan namunalar bo‘yi-
cha ma’lumotlar olish mumkin. Lekin yer po‘stining ancha chuqur 
gorizontlari va ular ostidagi qobiqlar haqida faqat geofizik, aniqrog‘i 
seysmik tadqiqotlar asosida fikr yuritish mumkin. 
Yer po‘stining taxminan 13 km chuqurlikgacha bo‘lgan qismida 
Mendeleyev davriy jadvalining 90 ta elementi aniqlangan. Qolgan ele-
mentlar (masalan ameritsiy, kyuriy va boshqalar) yer po‘stida ma’lum 
emas. 
Yer po‘stining kimyoviy tarkibini aniqlashda F.V.Klark, 
V.I.Goldshmidt, V.I.Vernadskiy, A.Ye.Fersman, A.N.Vinogradovning 
xizmatlari katta. 1889-yilda amerikalik olim F.V.Klark tog‘ jinslari-
ning kimyoviy tahlillaridan 6000 ga yaqinini to‘plab, litosferaning o‘r-
tacha tarkibini hisoblaydi. 
1939-yilda rus olimi A.Ye.Fersman elementlarning yer po‘stida-
gi yoki biror-bir tizimdagi (masalan, Yer shari, Quyosh atmosferasi va 
h.k.) foizlardagi o‘rtacha miqdorini «kimyoviy elementlarning klarki» 
deb atashni taklif qilgan. Klark o‘lchovi elementlarning geokimyoviy 
tomonlarini o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Quyida yer po‘stida eng 
ko‘p klarkga ega bo‘lgan kimyoviy elementlar keltiriladi: 
1. Kislorod 
49,138.   Magniy   
2,35 

---

 
13
2. Kremniy  
26,009.   Vodorod   
1,00 
3. Aluminiy  
7,4510.   Titan  
 
0,61 
4. Temir   
4,2011.   Uglerod    
0,25 
5. 
Kalsiy 
 3,2512. 
 
Xlor 
  0,20 
6. Natriy   
2,4013.   Fosfor 
 
0,12 
7. Kaliy   
2,3514.   Marganets  
0,10 
Mana shu 14 element litosferaning 99,51 %ni tashkil etadi, 
qolgan barcha elementlarning og‘irligi uning atigi 0,49 %ga teng. 
Kislorod, kremniy va aluminiy yer po‘stining asosiy qismini 
(82,58 %) tashkil etganligi sababi – bu elementlar barcha keng tarqal-
gan tabiiy birikmalar tarkibida uchraydi.  
Fizik xossalari va tarkibi bo‘yicha yer po‘stini umumiy tarzda 
uchta qatlamga bo‘lish qabul qilingan: cho‘kindi, granit va bazalt. 
Eng yuqori cho‘kindi qatlam cho‘kindi jinslardan iborat bo‘lib, 
uning qalinligi okeanlar tubida 0,3–0,4 km ga yaqin, qit’alarda esa 
10–25 km ga yetadi. Granit qatlam asosan granit va fizik xossalari 
unga yaqin bo‘lgan gneys va kristalli slanetslardan iborat. Uning 
okeanlar ostidagi qalinligi 2–5 km ga yetadi, qit’alarda esa 10 km dan 
40 km gacha boradi. 
Bazalt qatlamining qalinligi okeanlar tubida 3–7 km ga borsa, 
qit’alarda 10–35 km ga yaqin.