9
2-rasm. Faraon Meriruba tobutidan topilgan tasvir
Arxeologlar «Bronza asri qadimgi Misrda eramizdan 2000-yil
avval boshlangan» deb hisoblaydi. Bunga qadimgi (eramizdan avvalgi
1450-yil) misrlik amaldor tobutidan topilgan bronza quymalarini olish
jarayoni aks ettirilgan tasvir asos qilib olinadi (3-rasm).
3-rasm. Qadimgi (eramizdan avvalgi 145- yil) Misrlik amaldor tobutidan
topilgan bronzadan yasalgan quyma-tasvir
Bronza asridan bizgacha ko‘plab turli xalqlar hunarmandchiligi-
ning noyob buyumlari yetib kelgan. Qurollar, asboblar,
zebu-ziynatlar,
turli idish va buyumlar qadimgi ustalarning hayratlanarli san’atidan
guvohlik beradi.
Xalqlar o‘rtasidagi savdo-sotiq ishlarining keng rivojlanishi nati-
jasida bronzani boshqa xalqlar ham bilib olganlar. Bronza madaniyati
o‘choqlari qadimgi dunyoning juda ko‘p nuqtalarida paydo bo‘lib
rivojlangan.
10
Qadimgi ajdodlarimiz qurol va asboblarni yasashda bronza bilan
bir qatorda boshqa metallni – temirni ham ishlata boshlaganlar. Eng
qadimgi temir buyumlar arxeologlarning fikricha meteorit temiridan
yasalgan. Qadimgi Misrda topilgan bezak buyum va Mesopotamiya-
dan topilgan xanjar ham meteorit temiridan topilgan bo‘lib, ularning
yasalgan payti eramizdan avvalgi 3100-yil deb hisoblanadi.
Meteorit
temirning yerdagi temirdan farqi – uning tarkibida o‘rtacha 8–10 %
nikel’ bo‘ladi.
Inson dastlab temirning meteoritlardan olinganligini dunyo ola-
mida sayyoramiz yuzasiga koinotdan tushadigan «meteorit yomg‘ir-
lari», «uchar yulduzlar» va «olovli sharlar» – bolidlar bilan bog‘lay-
dilar. Atmosferada «olovli shar»ga aylangan ancha katta meteoritlar
Yergacha yetib kelib urilishidan hosil bo‘lgan kraterlar va sovib,
yarmigacha yerga kirib ketgan meteoritlar sayyoramizda ko‘plab
topilgan. Ulardan qadimgi ajdodlarimiz tayyor temir sifatida foyda-
lanib, qurol-aslaha va anjomlar yasaganlar. Shunday meteoritlardan
biri Grellandiyada topilgan bo‘lib, vazni 37 tonnani toshkil etadi.
Hozir u Nyu-York tabiiy tarix muzeyida saqlanmoqda.
Keyinchalik temir yerdan qazib olingan. Qadimgi Misr va Meso-
potamiyadan
tashqari temir Kavkazortida, Yaqin Sharqda, Xitoyda,
Markaziy Osiyoda, Yunonistonda va Yevropada keng miqyosda qazib
olingan va eritilgan.
Qadimgi ajdodlarimiz oltin, kumush, mis, qalay va temir bilan
bir qatorda qo‘rg‘oshin, simob va surmani ham bilganlar va ulardan
foydalanganlar. Bulardan simob eng qadimgisi hisoblanadi. Undan
oltin va kumush olishda foydalanganlar. Oltin simobda oson eriydi va
oltin amal’gamasi (eritmasi) hosil qiladi.
Eritma ishlov berilayotgan
buyumga surtilgan va qizdirilgan simob bug‘lanib ketib buyumda oltin
qatlami hosil bo‘lgan.
Markaziy Osiyo, jumladan O‘zbekiston inson qarorgoh qilgan va
tog‘ hunarmandchiligi yuqori rivojlangan qadimgi joylardan hisob-
lanadi. Eramizdan avvalgi III–IV minginchi yillar madaniyati qoldig‘i
quyi Amudaryo bo‘ylaridan topilgan. Qizilqumdagi Bo‘kantov,
Beltov tog‘larida mis eritilgan joylar va metall shlaklari qoldiqlarini
uchratish mumkin. Bronza asrida Chirchiq daryosi bo‘ylarida qo‘r-
g‘oshin eritilgani haqida ma’lumotlar bor. Eramizning birinchi asri-
dan boshlab Qurama tog‘larida temir va oltin, Farg‘onada temir, tuz
qazib olingan.
11
X asrga kelib Movarounnahr iqtisodi
taraqqiyotida konchilik
katta o‘rin tutgan. Bu paytda Iloh (hozirgi Ohangaron) vodiysi ku-
mush-qo‘rg‘oshin ma’danlarini ishlab chiqaruvchi markaz bo‘lgan va
bu yerda zarb qilingan tangalarning betiga «Shosh koni» deb yozib
qo‘yilgan. Shuning o‘ziyoq Iloh konchiligining nechog‘li katta aha-
miyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Farg‘ona vodiysida, Nurota tog‘larida, O‘ratepa va Samarqand
atrofida, Tojikiston tog‘larida temir, mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush,
feruza va boshqa qimmatbaho ma’dan konlari, Tog‘li Badaxshonda
esa yoqut konlari topilgan. Temir va misning
topilishi misgarlik huna-
rining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Movarunnahr shaharlarida
yasalgan misgarlik buyumlari katta miqdorda Yevropa va Osiyo
mamlakatlariga yuborilgan. Farg‘onada ko‘mir va neft qazib olingan.
XI–XII asrlarda mug‘ul bosqinchiligi davrida tog‘-kon sanoati
rivoji to‘xtaydi.
Amir Temur davrida, ya’ni XIV asr oxiri XV asr boshlarida
tog‘-kon, irrigatsiya va dehqonchilik ishlari ancha yaxshilanadi. Bu
davrda qimmatbaho va bezak toshlar,
turli qurilish materiallari, ayniq-
sa marmar, temir, oltingugurt va tuz qazib chiqarish kuchayadi.
XYI–XVIII asrlarda konchilik rivoji bir xil darajada saqlanib
turadi.
XIX asr boshlarida Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari orasi-
dagi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi tog‘-kon sanoatining ham o‘si-
shiga ta’sir ko‘rsatadi.
1867-yilda Turkiston harbiy yershunoslik bo‘limiga asos solina-
di va uning olimlari tomonidan Markaziy Osiyoning birinchi bosh
xaritasi tuziladi. Tyan-shan tog‘ tizmasi katta qismining tarkibi va
tuzilishi haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlar to‘planadi.
1930-yillarning oxirida Rossiyaning
Moskva va Leningrad sha-
harlarida o‘zbek millati vakillaridan H.M.Abdullayev boshchiligida
bir guruh iqtidorli yoshlar nomzodlik dissertatsiyasini yoqlab qayta-
dilar va keyinchalik ular O‘zbekistondagi olimlarning yadrosini tash-
kil etadi. Ulardan H.M.Abdullayev Davlat mukofoti laureati, O‘zbe-
kiston fanlar akademiyasi prezidenti lavozimida faoliyat ko‘rsatib,
foydali qazilma konlari geologiyasini o‘rganishda ulkan ishlar qildi.
Uning ko‘pgina asarlari yangi foydali qazilma konlarini izlab topishda
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
