Microsoft Word dissertatsiya222. docx

PSIXOKORREKSION MEXANIZMLARINI SHAKLLANTIRISHNING 
METODOLOGIK ASOSLARI 
2.1 Psixologiyada xulqi og'ish muammosining tahlili. 
Ma'lumki muammoli o'smirlar orasida aqliy va jismoniy rivojlangan bolalar 
kam uchraydi. Ular uchun g'ayriijtimoiy hulq-atvor o'zini namoyon etish va katta 
bo'lganini, o'zligini ko'rsatish vositasidir. Ulg'ayib kelayotgan bolalar 
tajovuzkorligining haqiqiy psixologik sabablarini aniqlash amaliy psixologning 
birinchi darajali vazifasidir. Zero uning oldini olish korrektsiyalash vositalari yo'l-
yo'riqlarini belgilash uchun o'smir shaxsining emosional irodaviy qadriyatli – 
me'yoriy sohali o'rganish talab etiladi. Aynan shu sohalar murakkab sharoitlarda 
agressiv tajovuzkor hulq-atvor shakllari yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. I.S. Kon 
yozishicha bolalikni sun'iy tortilishi o'zida xavfli oqibatlarni yashiradi. Jamoat 
ishlarini jiddiy qabul qilmagan yoshlarda katta odamlarnikiga hos ma'suliyat hissi 
rivojlanmaydi. Ularning aktivligi anti jamoat kanallari bo'yicha ichkilikbozlik, 
bezorilik, jinoyatchilikning barcha formalari bo'yicha ketishi mumkin. A.E. 
Lichko o'smirlar orasidagi narkomaniyadan tashqari ulardagi suisidal xarakatlarni 
o'rganib chiqqan. Uning aniqlashicha suisidal xarakatlar 17 yoshlilarda 31 %, 16 
yoshlilarda 21 %, 15 yoshlilarda 12 %, 14 yoshlilarda 4 %, hamda 12-13 
yoshlilarda ham uchrashi ta'kidlangan. A.E. Lichko o'smirlar orasidagi 
narkomaniyani jiddiy o'rgangan. U narkomaniyani turli darajalarini ajratib 
chiqgan. 
* Bir marotaba yoki onda-sonda iste'mol qilish; 
* ko'p iste'mol qilish, biroq hech qanday psixik yoki jismoniy muhtojliksiz; 
* birinchi darajali psixik muxtojlik rivojlangan; 
* ikkinchi darajali jismoniy muxtojlik rivojlangan; 
* uchinchi darajali to'liq psixik va jismoniy muxtojlik rivojlangan. 

---

44 
A.E. Lichko va L.Rubina o'smirlarni patoxarakteriologik xususiyatlarini 
deviant hulqni keltirib chiqaruvchi asosiy omili sifatida o'rgangan. F. S. Moxov 
o'smirlik davridagi ichkilikbozlikga ruju qo'yish masalasiga ahamiyat qaratgan 
bo'lib, uning izlanishlariga ko'ra spirtli ichimliklarning 75 % i sakkizinchi sinfda, 
80 % i to'qqizinchi sinfda, 75 % o'ninchi sinfda iste'mol qilinar ekan. Govard 
Keplan, L. I. Bojovich bo'lsa o'smirlarni o'zini - o'zi qabul qilish va o'z "men"ini 
noto'g'ri anglash ham ijtimoiy dezadaptasiyani keltirib chiqarishi ta'kidlangan.
Psixikaning nosog'lom rivojlanishi narkomaniya, alkogolizm ya'ni addektiv hulq, 
suisidal hulq va boshqalar. Bularning bari jamiyat tomonidan qabul qilingan 
normalarni noto'g'ri qabul qilish ya'ni ijtimoiy dezadaptasiyasidir. 
L.M. Zyubin, tarbiyasi qiyin o'smirlarni motivasion sohasini harakatga 
keltiruvchi uchta sababni ajratadi:
1. Aqliy rivojlanishni umumiy darajada yetishmasligi (ammo patologiya emas) 
xulqini o'zi to'g'ri anglay olmasligi va uning oqibatini progniz qila olmaslikka 
ta'sir ko'rsatadi. 
2. Mustaqil o’ylanishni yetishmasligi va buning oqibatidagi konforizm. 
3. Quyi darajada bilish aktivligi, hissiy istaklarni beqarorligi va qashshoqligi. 
Charl Kuin kontsepsiyasi bo'yicha o'smirni yoshligida mehr – muhabbat, 
xurmat, mehnat, atrofdagilargak achinish, hamdardlik hislarini uyg'otish kerak. 
Bolani har taraflama rivojlantirib, hayot maktabini o'rgatish va ko'p bilim berish 
lozim. B.M.Umarov hulq og'ishgishga ega bo'lgan o'smirlar va o'spirinlar shaxsi 
muammosini o'rganish bo'yicha olib borilgan tadqiqotlardan ma'lum bo'ladiki, 
bugungi kunda bu sohada bir qator muammolar ko'zga tashlanmoqda. Ana 
shunday muammolardan biri xulq og'ishishiga ega bo'lgan o'smirlar va o'spirinlar 
shaxsini o'rganish bo'yicha tadqiqot metodlarining yetishmasligi va borlarining 
hali respublikamiz muhitiga moslashtirilmaganligi bo'lsa, ikkinchidan xulq 
og'ishishga ega bo'lgan o'smirlar shaxsini deformatsiyalashuvini oldini olish 
borasidagi ishlarning talab darajasida emasligidir. J. Bedler jismoniy pubertat 
bilan psixik pubertatni ham uning ishdagi 3 ta fazani ajratdi. Birinchisi - bu psixik 

---

45 
pubertatlikning arafasi bo'lib, 11-12 yoshli o'smirlarda alohida belgilar paydo 
bo'ladi. Beboshlik, urushqoqlik, bolalar o'yinlari unga qiziq ko'rinmaydi, undan 
kattaroq o'smirlarning o'yinlari esa tushunarsiz bo'ladi. "Arafa" uning keyingi 11-
13 yoshda qizlar va 14-16 yoshdagi o'g'il bolalarni o'z ichiga olgan salbiy 
(negativ) faza bilan almashinadi. Atrof-muhitga o'tuvchi tez qo'zg'aluvchanlik 
bezovta holat nozlik tavakkalchilik, jismoniy kabilar bu davrga xos asosiy 
belgilardir. Shuning uchun ko’pchilik o'smirlarda o'ziga va atrofdagilarga bo'lgan 
o'zini yolg'iz, begona va boshqalar tomonidan tushunilmaganligini sezish kabi 
holatlarini uchratishimiz mumkin. Bu vaqtda asosan bola qarama-qarshiliklarga 
salbiy ta'sirlarga o'ta sezgir bo'lib qoladi. Bunday vaziyatlar bolada yoki agressiv 
o'zini – o'zi himoya qilishni yoki passiv melanxoniyani keltirib chiqaradi.
Xulqi og'ishgan o'smirlarning motivasion sohasi borasida ish olib borgan 
G.Bochkaryovaning ta'kidlashicha, xulqi og'ishgan o'smirlarning shaxsi buzuq 
axloqiy ehtiyojlar va egoistik yo'nalishdagi motivlarning ustunligi hamda 
jamiyatga zarar keltiruvchi ehtiyojlari bilan tavsiflanadi. O'zbekistonlik olima 
G.Q. Tulaganova tarbiyasi qiyn o'smirlarning qiziqishlarini ularning motivasion 
– ehtiyoji sifatida o'rganib, ularning qiziqishlari sohasi oilaviy tarbiyaga, o'quv 
faoliyatiga qiziqishi va motivasiyasiga va qiziqishlar sohasining voqelikka 
nisbatan yetakchi munosabatlari bilan bog'liqligini aniqladi. Tadqiqotdan olingan 
natijalar xulqi og'ishgan o'smirlarda qiziqishlarning torligini va ular asosan 
moddiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog'liqligini ko'rsatadi. O'zbekiston 
psixologlari tomonidan xulqi og'ishganlik muammosi doirasida ko'plab 
tadqiqotlar olib borilgan bo'lib, unda mazkur davrga xos bo'lgan fiziologik, 
psixologik o'zgarishlar keng doirada taklif qilingan. Psixolog olim G'.B. 
Shoumarov fikricha o'smir organizmida ro'y beradigan biologik o'zgarishlar 
shundan iboratki, bola rivojlanishining aynan shu davrida biologik, fiziologik 
yetuklik doirasida tub o'zgarishlar amalga oshadi. Fiziologik rivojlanish va jinsiy 
balog'atga etish davrining yangi bosqichi boshlanadi. Organizmdagi o'zgarishlar 
bevosita o'smir endokrin sistemasining o'zgarishi bilan boshlanadi. Bu davrda 

---

46 
gipofiz bezining funktsiyalari faollashadi, organizmning endokrin sistemasi 
yaxshi ishlashi natijasida modda almashinuvchi ichki organlar va tananing 
rivojlanishini jadallashtiradi. Bo'yning o'sishi, vazning ortishi, ko'krak qafasining 
kengayishi, jismoniy rivojlanishi o'spirinlik yoshiga xos xususiyatdir. Turli organ 
va to'qimalarning o'sishi yurak faoliyatining zo'riqishiga sabab bo'ladi. A. Lichko 
va L.Rubina aniqlashicha psixonervologik dispanserlarda ro'yhatga olingan 
o'smirlar voyaga yetmagan bolalar ishlari bo'yicha inspektsiyasida ham ro'yhatda 
turadi. Shu bois xarakter aktsentuasiyasini erta tashxis qilish, amaliy psixolog 
ishida juda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xarakter aktsentuasiyasi bu – ba'zi 
xarakter xususiyatlarining o'ta kuchayib ketishi oqibatida ayrim turdagi psixogen 
omillar ta'siriga berilishining ortishi va aksincha boshqa omillarning ta'siriga 
beriluvchanlikning susayishidir. N.Kamilova o'zining ilmiy tadqiqot ishida xulqiy 
og'ishishlarga o'smirning o'ziga – o'zi noadekvat baho berishi va o'z "men" ni 
anglashdagi nuqsonlarni asosiy omillardan ekanligini ko'rsatgan.