Microsoft Word dissertatsiya222. docx

. 
Ushbu deviatsiyani tahlil qilish uchun ikkita yondashuv mavjud: pedagogik va 
deviant nuqtai nazaridan. Pedagogik yondashuvga ko'ra, asocial xatti-harakatlar, 
ya'ni ijobiy ijtimoiy tajriba, me'yorlar, qoidalar immunitetining qiyinligi 
natijasidir. Mexanizm quyidagicha: o'smirlarning muayyan ijtimoiy foydali 
faoliyatga layoqatsizligi odamlar bilan ijobiy munosabatlarni qanday yaratishni 
bilmasliklariga olib keladi. Sinfdan chiqib ketish - boshida aqliy, ya'ni aqliy, "...u 
yerda ruh bor, lekin bu yerda tanasi...", keyin esa - barcha jismoniy – keyinchalik 
shaxsiyatning ajralib ketishiga olib keladi, uning asosiy namoyishi - bu eshitish 
qiyin. O'smirlik nuqtai nazaridan ijtimoiy xulq-atvorni tahlil qilish, qiyin o'smir 
(deviant) uchun deviant xatti – harakatlar yoki odatiy bo'lmagan holatlar, 
sarguzashtlarga bo'lgan intilish va o'yin yoki tengdoshlar orasida maqomni 
oshirishning bir usuli bo'ladi, yoki ruxsat berish chegaralarini bilish. 
Psixologlar asotsial xulq-atvorining sabablari deb:
1) obro' - e'tibor, xavf-xatarga muhtoj; 
2) hissiy beqarorlik; 
3) agressivlik;
4) xarakterning aksentuatsiyasi; 
5) ruhiy rivojlanish buzilishi; 
6)rasmiy bo'lmagan o'z-o'zini hurmat qilish. Biroq, yuqoridagi omillarning 
mavjudligi jinoyatlarni sodir etishni nazarda tutmaydi. Ommaviy axborot 
vositalaridan, kuzatishdan va ba'zan ishtirok etishdan, o'smir jinsiy hayotning 
bunday tajribasini oladi, bu esa kattaga aylanadi va o'ylamaydi. Shunday qilib, 
pedagogik yondashuvga ko'ra, rad etish manbai antisosyal tizimlar tizimida 
yotadi. Deviant nuqtai nazaridan yondashishda-shaxsiyat strukturasining 
deformatsiyasidir. Psixoterapevtlar o'smirning deviant xatti-harakatining 
sababini to'rt omil bilan aniqlaydi: bu oila, referent guruh, maktab, yoshlarning 

---

32 
ommaviy madaniyat ta’siriga tushishi. Ushbu kasalliklarning misollari 
quyidagicha bo'lishi mumkin. Osonlik bilan jangga jalb qilingan o'smirlarning 
ijtimoiy xulq - atvori boshqa odamlarga, hayvonlarga nisbatan qat'iylikni 
namoyon qiladi, kattalar bilan shafqatsiz munosabatda bo'lib, zararli buzuqlikni 
namoyon qiladi, jinoyatchiga ochiqdan-ochiq intiqom olishga tayyor, ota-onalar 
farzandlarini o'g'irlagan oilalarda topiladi, issiqlik va ishtirok etmaydi. Ko'pincha 
bu istalmagan bola. Uning o'ziga bo'lgan hurmati qat'iylik bilan ajralib turadi. 
Zo'ravonlik hujumi ostida shakllanib, u keyingi yillarda xatti-harakatlarga ta'sir 
qila boshlaydi. Namoyishkorona xatti-harakatlarga ega bo'lgan o'smirlarning 
oilalarida, har qanday muvaffaqiyatsizlikka javoban, ularning ortiqcha 
talablaridan norozi bo'ladi. Bunday o'smir o'jarlik, yuqori ta'sirchanlik, boshqalar 
bilan munosabatlardagi muammolar, ota-onadan, bir tomondan, ota - onadan voz 
kechish istagi va boshqa tomondan, ularning ajralib turadigan sevgisi, e'tiboriga, 
g'amxo'rligiga bo'lgan da'volari shaklida to'qnashuvga ega. Deviant xatti-
harakatlarning introvert versiyasi bo'lgan o'smirlar xavfli emas. Ular odamlarga 
yaqinlasha olmaydilar, maktabga yomon moslashadilar, stress bilan o'rganadilar. 
Kam yutuqlar ularning kamsitilish tuyg'usini chuqurlashtiradi. Ularning ota-
onalari tashvish bilan ajralib turadi, uy vazifalarini bajarish, maktabdagi yutuqlar, 
bolaning imkoniyatlaridan kattaroq, qichqiriq va tahdidlar bilan ortiqcha talablar 
qo'yadi. Asabiy taranglik, "bir-biriga qarshi" pozitsiyasi, o'zini himoya qilishga 
tayyorlik qo'pollik, xafagarchilik, haqiqiy tajriba va o'z-o'zini anglash o'rtasidagi 
nomuvofiqlik rivojlanishini rag'batlantiradi, shaxsiyat tartibsizligiga, norozilik, 
hissiy muammolar, baxtsizlik, yolg'izlik, g'azabga olib keladi. O'smirning oilaviy 
munosabatlar tajribasi oiladan tashqariga chiqadi. Uning xatti-harakati bilan 
o'smir nizolarni keltirib chiqaradi. Ular yomon, o'jar, xudbin deb hisoblaydilar. 
Bu o'smirni unga nisbatan adolatsiz deb hisoblaydi, uni yoqtirmaydi. Muammo 
sababi uning ichida ekanligi haqidagi fikr ongga yo'l qo'yilmaydi. Natijada, o'smir 
o'zlarini e'tiborsiz qoldiradigan muhitga nisbatan ko'proq dushmanlik bilan 
munosabatda bo'lib, o'z xatti-harakatlarini tan olish va tasdiqlashni topadigan bir 

---

33 
xil tengdoshlarga jalb qilishni boshlaydi. Agressiv xulq-atvor. Eng muhimi, 
jamiyat tajovuzkor xatti-harakatlar haqida qayg'uradi. Agressiv xatti-harakatlar 
jamiyatda odamlarning birgalikda yashash me'yorlariga zid bo'lgan maqsadli 
buzg'unchi xatti-harakatlardir. Barcha tajovuzkor o'smirlar psixologlar shartli 
ravishda to'rt guruhga bo'linadi. Birinchi guruh axloqsiz ibtidoiy ehtiyojlarning 
barqaror kompleksiga ega bo'lgan o'smirlar tomonidan tashkil etiladi. Bunday 
o'smirlarga xudbinlik, boshqalarning tajribasiga befarqlik, qarama-qarshilik, ular 
uchun hech kim va hech narsa hokimiyat yo'q. Ular g'azablangan, shafqatsiz, 
tezkor, ular jismoniy tajovuzga ega. Ikkinchi guruh deformatsiyalangan 
ehtiyojlarga, qadriyatlarga ega bo'lgan o'smirlardan iborat. ular hali ham keng 
ko'lamdagi manfaatlarga ega edilar, ammo zaiflarni ta'qib qilish orqali o'zlarini 
imtiyozli Polo bilan egallash istagi paydo bo'ldi. Ular yolg'onchilik, asabiylashish, 
boshqalarning og'rig'idan zavqlanish, jasorat haqidagi g'oyalarni buzish bilan 
tavsiflanadi. Jismoniy kuch ishlatish faqat "zaif", "kuchli", birinchi guruhga 
qarshi namoyon bo'ladi, ular ketmaydi. Uchinchi guruh istak va imkoniyatlar 
o'rtasidagi shaxslararo ziddiyatni tavsiflaydi. Bir tomonlama manfaatlar, 
moslashuvchanlik, da'vo, yolg'onchilik - ularning xususiyatlari. Bunday o'smirlar 
muvaffaqiyatga intilmaydi. Xulq-atvorda bilvosita va og'zaki tajovuzkorlik 
ustunlik qiladi. To'rtinchi guruhga zaif shakllangan ehtiyojlar bilan ajralib 
turadigan o'smirlar, hech qanday aloqa yo'qligi sababli muayyan manfaatlarning 
yo'qligi kiradi. Zaiflik, shubha, "kuchli", qo'rqoqlik, yashirin intiqomlilik ular 
uchun odatiy. Xulq-atvorda og'zaki tajovuz, negativizm ustunlik qiladi.
G'arb psixologlari tajovuzkor o'smirlarni ikki guruhga bo'lishishni taklif qilishdi. 
Birinchi guruh ruhiy yoki hissiy kasalliklarga ega bo'lmagan tajovuzkor xatti-
harakatlarning antisosyal shakllari bo'lgan o'smirlarni o'z ichiga oladi. Ikkinchi 
guruh turli xil ruhiy kasalliklarga ega bo'lgan o'zlariga tajovuz qilgan o'smirlardir. 
Addiktiv xulq.