Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

Davlat va joy nomlari 
Tovarlarning nomi 
Xitoy 
ipak mato, nefrit toshi, Lyusern daraxti 
(mevasi oltin kabi tovlanadigan 
qimmatbaho daraxt), egiluvchi temir(sovut 
uchun), nikel. 
Hindiston 
taqinchoq va shirinliklar. 
Rim 
suvinirlar va oyna mahsulotlari. 
Kama daryosi bo‘ylari 
jun (mex) va qishki issiq kiyimlar. 
99 yilda Kushon va Rim saltanatlari o‘rtasida yaqin elchilik aloqalari 
bo‘lgan. Ehtimol shu boisdan bo‘lsa kerak, Rim podsholari II asr bosh-
larida Troyan kolonnalariga Rimga kelgan elchilar, savdogarlar, hunar-
mandlarning tasvirlarini tushirganlar. Ana shu haykal tasvirlarida Markaziy 
Osiyo vakillarning tasvirlari ham uchraydi. Baqtriya hududida Rim tanga-
lari va san’at asarlarining namunalari ko‘plab topilgan. Kanishka davrida 
davlat tili Kushon-Baqtriya tili hisoblangan. 
Miloddan avvalgi III asr oxirida imperator Ashoka buddizmni davlat 
dini etib tasdiqlangandan keyin Hindiston bilan Markaziy Osiyo o‘rtasidagi 
madaniy ayrboshlash kuchayib ketdi. Bir tomondan, hind hukmdorlari, 
ikkinchi tomondan uni davlat diniga aylantirishga intilgan kushonlar 
imperatorlari rag‘batlantirib turgan buddizm kushonlar imperiyasi davrida 
shimoliy Hindiston bilan Markaziy Osiyo o‘rtasidagi madaniy 
ayrboshlashning muhim formasi bo‘lib qoldi. 
Hunarmandlar mahallalari bo‘lib, oddiy kishilar ommasi yashagan 
eski Termiz buddizm tarqalishi uchun eng qulay joy bo‘lgan bo‘lsa, ajab 
emas. Bu shahar kushonlar davrida butun Markaziy Osiyo bo‘yicha yangi 
diniy ta’limotni tarqatish va rivojlantirish markazi bo‘lib qoldi. Shaharnipg 
shimoli g‘arbiy chekkasida g‘or va yer usti binolarni birlashtirgan 
Qoratepada budda dini markazi Fayoztepa joylashdi. 
Savol va topshiriqlar: 
1.
 
Yuechjilar Xunlarni o‘ziga bo‘ysundirishiga nima to‘sqinlik qildi ? 
2.
 
Guyshuan oilasi qay tarzda hukmronlikni qo‘liga oldi ? 
3.
 
Qaysi Kushon hukmdori birinchi marta tanga zarb ettirgan ? 
4.
 
Qaysi Kushon hukmdori birinchi marta oltin tangani joriy etgan? 
5.
 
Kanishka davrida Budda dinining davlat diniga aylantirishidan 
ko‘zlangan maqsad nima edi? 
6.
 
Sizningcha "nomsiz tangalarni" qaysi Kushon hukmdori zarb qildirgan? 
 
65
mintaqada ellinistik pullar, grek idishlari, taqlidiy yaratilgan buyumlar bo‘lsa-
da, Baqtriya mashtabida emas. Bu mintaqada ellinistik usulda qurilgan 
shaharlar haligacha topilmagan, ammo keyinroq barpo etilgan shaharlarda 
(Afrosiyob, Panjikent) ellinistik madaniyat elementlari bor. 
Aleksandr yurishlari natijasida tashkil etilgan imperiyada grek tili 
davlat tili sifatida qabul qilingan edi. Ellinizm davrida bu til o‘zini mav-
qeini yanada mustaxkamladi. Hindistondan to Italiyagacha bo‘lgan hudud-
da yashagan xalqlar o‘zaro grek tili yordamida fikr almashtilar, u ikkinchi 
tilga aylandi, hatto parfiyada ham grek tili ancha yuqori mavqega ega 
bo‘ldi. Til birligi o‘z navbatida madaniyatlar, adabiy aloqalar yaqinligiga 
olib keldi. Ammo, afsuski, adabiy aloqalar haqida deyarli xech kanday 
material bizgacha yetib kelmagan, turli urishlar, ayniqsa, arablar istilosi 
davrida kitoblar shafqatsiz kuydirilgan. "XVI–XVIII asrlardagi Markaziy 
Osiyo minyatyurasi" albom muqaddimasida Sankt-Pereburglik olima N. V. 
Dyakonova "Ustrushona afishasining islom diniga hiyonatda ayblanishi 
sabablaridan biri qimmatbaxo javohirlar bilan bezatilgan ajdodlarning 
g‘ayridiniy kitoblarini kimxoblarga o‘rab asrashi bo‘lgan". 
Sharq mamlakatlarida grek tilida asarlar yaratilgani haqida ma’lumot-
lar bor, ammo ular saqlanib qolmagan. To‘g‘ri, o‘sha davrning madaniy 
markazlari bo‘lmish Aleksandriya, Pergam, Koss kabi shaharlarda rivoj-
langan grek adabiyotini yaratishda ellinistik mamlakatlardan chiqqan adib-
lar (ularninig ma’lum kismi albatta, grek bo‘lmaganlar) ham ishtirok et-
ganlar. Lekin bu markazlarda yaratilgan asarlar xususiyat, uslub, mahorat 
jihatidan grek adiblarining tadrijiy davomi ajralmas kismini tashkil etgan. 
Yuqorida aytilganlarni nazarda tutganimizda ellinistik madaniyat ta’siri 
kuchli bo‘lgan Baqtriyada ham adabiy asarlar yaratilishi ehtimoldan uzoq 
emas. Bizgacha Parfiyada Artemon o‘g‘li Herodor tomonidan yozilgan uch 
epigramma va Appalonga bag‘ishlangan lirik marsiya yetib kelgan, xolos. 
Badiiy asarlardan ko‘ra tarixiy asarlar ko‘proq yaratilgan bo‘lsa kerak 
(artemiyalik Appolonnining «Parfiya tarixi» va b.), ulardan parchalar 
boshqa mualliflarning asarlarida saqlangan. 
Sharq mamlakatlarida milliy adabiyot ham o‘z navbatida rivojlangan, 
ayniqsa, Parfiya tilida boy adabiyot bo‘lgan. Nemis olimi F.Altxaym "Alek-
sandr va Osiyo" arab manbalariga suyangan holda Parfiya shohlari davrida 
yaratilgan yetmishga yaqin badiiy asarlar bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. 
Albatta, bularga ham grek adiblarining ta’siri o‘tishi tabiiy hol. Aleksandr 
o‘zi bilan birga shoirlar, tarixchilar, aktyorlarni olib yurgani, joylarda she’r-
xonliklar, teatr o‘yinlari uyushtirgani va Homer asarlarini doim o‘qigani va 
majlislarda ko‘pchilik uchun o‘qitgani haqida mallumotlar bor. Plutarx va 
Elian esa Homer asarlarini Erondan to Hindistongacha yashagan xalqlar 
o‘qiganlar deydi. Plutarxning ma’lumotiga ko‘ra, Baqtriya va Parfiya shohlari 
saroyida Sofokl va Yevripid tragediyalari o‘ynalgan. Fikrimizcha, bu 

---

66
ma’lumot haqiqatdan uzoq bo‘lmasa kerak, grek teatri bo‘lgandan keyin unda 
albatta grek tragediya na komediyalari o‘ynalgan. Oyxonimda esa "Illiada" 
mazmuniga aloqador tasvir tushirilgan idish topilgan. Albatta bularning ham-
masi adabiyotga ham o‘z ta’sirini o‘tkazishi tabiiy. 
Miloddan avvalgi III asrda Markaziy Osiyo va Hurosonda Grek-
Baqtriya davlatidan tashqari ikkinchi qudratli davlat Parfiya tashkil topadi. 
Parfiya ham Salavkiylarga bo‘ysungan bo‘lib, III asr o‘rtalarida, 
Baqtriyadan keyin o‘zini mustaqil davlat deb e’lon qiladi. Parfiya Mitridat 
1 davrida o‘z yerlarini kengaytiradi, G‘arbiy Eron, Midiya, Messopota-
miyani bosib olib, ayniqsa Mitridat II darida dunyodagi to‘rt buyuk 
davlatning biriga aylanadi. Yefrat daryosi Rim va Parfiyani ajratib turuvchi 
chegara bo‘lgan, ammo Rimning agressiv siyosati natijasida ikki davlat 
o‘rtasida tez-tez to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Agar miloddan avvalgi 65 
yilgi to‘qnashuvda rimliklar ustun chiqqan bo‘lsa, 54 yilda mashhur 
lashkarboshi Krass rahbarligidagi Rim armiyasini Parfiyaliklar tor mor 
etadi va lashkarboshi halok bo‘ladi. 
Tarixiy manbalarga va arxeologik tadqiqotlarga suyangan holda shuni 
aytish mumkinki, Parfiyada ham grek madaniyati ta’siri yuqori bo‘lgan va 
Sharq va G‘arb o‘rtasida mustahkam madaniy va iqtisodiy aloqalar o‘rna-
tilgan. Bularning barchasiga shuni xulosa qilib aytish mumkinki, G‘arb ta’siri 
ostida Sharq madaniyati yangi bosqichga ko‘tarilgan, lekin shu paytda G‘arb 
madaniyati ham Sharqdan ko‘p narsa olgan. Bu ikki madaniyatning sintezi 
natijasida, hozirda butun bir davr maqomiga sazovor bo‘lgan ellinizm ma-
daniyati kelib chiqqan. Buni hozirda hech kim inkor etolmaydi.