о‘simtalari soniga qarab unipolyar (somadan bitta о‘simta chiqadi), bipolyar
(ikkita о‘simtalik) va multipolyar (somadan chiquvchi о‘simtasi ikkitadan kо‘p
bо‘ladi) turlarga bulinadi.Unipolyar neyronlar turli hayvonlarda bо‘ladi, lekin ular
xasharotlarda. Bu jonzotlarda neyron tanasidan xujayra о‘simtasi chiqadi va u
aksonni tashkil qiluvchi va kо‘pchilik dendritlarni hosil qiluvchi — markaziy
о‘simta deb ataluvchi о‘simtaga qо‘shiladi. Multipolyar xujayralar — umurtqalilar
neyronlarining asosiy turi. Past tabaqa umurtqasizlarning (masalan,
kovakichlilar) neyronlari tana va о‘simtalarga ajralmagan ipsimon shaklga
ega.Unipolyar va psevdounipolyar neyronlardan chiqqan bitta о‘simta somadan
uzoqdashmasdan T-shaklida ikkiga shoxlanadi, ulardan biri akson, ikkinchisi
dendrit hisoblanadi. Psevdounipolyar neyronlar somatik reflekslar yoyining
afferent qismini tashkil qiladi. Bipolyar neyronlar ikkita о‘simta, ya’ni akson va
dendritdan tashkil topgan bо‘lsa, multipolyar neyronlar kо‘p dendrit va bitta
akson bilan harakterlanadi. Bipolyar neyronning, jumladan, uzunchoq miyada
chikayotgan о‘simtasi akson bо‘lsada, uni periferik uchi dendritniki kabi 3 tadan
160 tagacha shoxlangan bо‘ladi. Neyronlarning bajaradigan vazifasidan kelib
chiqqan hol da tuzilgan tasnifiga binoan afferent yoki sezuvchi (sensor), kontakt
yoki oraliq va efferent yoki markazdan qochuvchi neyronlar farqlanadi (4.4-
Afferent neyronlar yoki retseptor (lotinchasiga receptum — olish, qabul qilish)
neyronlari, jumladan, sezgi a’zolaridagi birlamchi xujayralari bо‘lib, asab
impulsini MAT ga uzatadi. Afferent neyronlar sinapslar yordamida, ba’zan esa
bevosita efferent neyronlarga tutashadi. Afferent neyron aksonining ikkinchi
uchi retseptorda tugaydi. Kontakt yoki oraliq neyronlar esa MAT da afferent
va efferent neyronlar orasiga qo’yilgandek joylashgan bо‘ladi va о‘simtalari MAT
ning chegarasidan chiqmaydi. MAT ning interneyron aksonlari kalta va uzun (1,5
m gacha) bо‘lib, ular о‘tkazuvchi asab yo’llarini shakllanishida ishtirok etadi. Har
bir interneyron 500 ga yaqin sinapsga ega bо‘lib, ushbu sinapslarning xususiyatiga
ko’ra tormozlovchi va qo’zg’atuvchi interneyronlar farqlanadi.MAT ning
bo’limlarida, interneyronlarni uz aksonlari yordamida bog’lanish xususiyatlariga
qarab proyeksion, komissо‘ral, assotsiativ neyronlar farqlanadi.Proyeksion
neyronlar uz aksonlari orqali bosh miyaning rostral (lotinchasiga roctrum —
tumshuq) yoki distal (lotin. distalig —markazdan uzoq) qismlari bilan
bog’lanadi. Komissо‘ral neyronlarning aksonlari esa bosh miya yarim sharlarining
qarama-qarshi tomoniga yo’nalgan bо‘ladi. Assotsiativ aksonlar o’z atrofidagi
zonalarda sinapslar hosil qiladi.
Efferent neyronlarning akson uchlari, jumladan motoneyron MAT dan
chiqib, tana mushaklarida tugaydi. Ba’zi bir efferent neyronlar impulslarni
bevosita yoki boshqa neyronlar orqali periferiyaga o’tkazadi. Ularga, bosh miya
yarim sharlar po’stlog’ini Harakat lantirish — motor zonasidagi piramida
neyronlarini o’rta miya qizil yadrosi va retikulyar formatsiya neyronlari orqali
asab impulslarini о‘tkazishi misol bо‘ladi. Ular o’z impulslarini orqa miyaning
oldingi shoxidagi motor xujayralarga uzatadi. Vegetativ asab tizimining efferent
neyronlari periferik vegetativ tugunlarda joylashgan bо‘lib, ular tegishli
impulslarini miya ustuni va orqa miyaning kulrang moddalaridagi efferent
neyronlardan qabul qiladi. Neyronning uziga xos xususiyati — ularda doimo
biotokni, ya’ni potensiallar ayirmasini hosil bo’lishidadir. Neyron biotoki ikki
shaklda ifodalanadi: tinchlik yoki mahalliy va harakat potensiallari shaklida.
Biotokning hosil bo’lishi neyronlarning qо‘zg‘aluvchanlik va impuls
о‘tkazish xossalarini ifodalaydi. Mahalliy potensiallar о‘zi paydo bо‘lgan joydan
uzoqlashgan sari so’nib boradi. Ular juda Ham kiska masofaga tarqaladi,
masalan dendritdan aksonning boshlang‘ich qismigacha yetib boradi. Neyron
mahalliy potensiallarni, tо‘plash (summatsiya) qobiliyatiga ega. Neironning
membranasida paydo bо‘lgan mahalliy potensiallar fazoviy summatsiya
qilingach, yetarli samara hosil qiladi. Harakat potensiallari esa katta masofaga
tarqaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
