Microsoft Word 1 маъруза №6 экзоген нураш

yonbag`ir 
deb atash lozim 
deb hisoblaydi. 
Yonbag`irlar qiyaligiga ko`ra quyidagicha bo`linadi: 
tik 
(

35

), 
qiya
(35

-
15

), 
o`rtacha qiyalikda
(15-8

), 
yassi
(8-4

) va 
juda yassi
(4-2

). 
Yonbag`irlarning qiyaligiga qarab yonbag`irda sodir bo`ladigan jarayonlarni va 
ulardan xo`jalikda foydalanish yo`llarini bilib olish mumkin. Yonbag`irlar shakliga 
ko`ra 
to`g`ri, qavariq, botiq va zinapoyasimon
turlarga bo`linadi. 
Yonbag`irlar kelib chiqishiga ko`ra ikkita yirik guruhga ajratiladi. Birinchisi 
endogen, 
ikkinchisi 
ekzogen yonbag`ir
lar bo`lib, ular o`z navbatida bir necha 
tiplarga bo`linadi. Masalan: endogen genezisli yonbag`irlar yer po`stining tektonik 
harakatlari, magmatizm va zilzilalar ta’sirida yuzaga keladi. Ekzogen 
jarayonlarning turiga qarab yonbag`irlarning tiplari: flyuvial, ko`l, dengiz, muz, 
shamollar, yer osti suvlari kabi jarayonlar barpo etgan yonbag`irlar. 
Organizm(marjon polib, kishi)lar faoliyati ta’siridan hosil bo`lgan yonbag`irlar 
ham shu guruhga kiradi. 
 

---

Nemis geomorfologi V.Penk relyef rivojlanishida pasayish va ko`tarilish 
tushunchasini fanga kiritdi. Relyef taraqqiyotida pasayishni yuzaga kelishi ekzogen 
kuchlar endogenga nisbatan ustun kelishi oqibatida sodir bo`ladi. Bunda yemirilish 
ko`tarilishga nisbatan kuchliroq davom etadi. Natijada yonbag`ir yemirilib 
tekislanadi. Relyef taraqqiyotida ko`tarilishni yuzaga kelishi uchun ko`tarilish 
jarayoni ekzogen kuchlardan ustun keladi. Oqibatda yer yuzasini balandligi oshib 
boradi. Yonbag`irlarni qiyaligi kattalashib boradi.
To`la tarkib topgan har qanday yonbag`irni (ya’ni eroziya yoki tektonik 
kuchlar natijasida vujudga kelgan har qanday qiyalikni) to`rt qismga bo`ladilar, 
chunonchi (yuqoridan pastga): 
1) Rivojlanayotgan yonbag`ir, uning profili do`ng (qabariq) bo`ladi, u 
asosan ellyuviy surilib tushishi natijasida vujudga keladi. 
2) Yuzlama eroziya vujudga keltirgan eng tik ochiq yoki ochilib qolgan 
yonbag`ir, uning profili to`g`ri bo`ladi. 
3) Ochiq yonbag`irdan tushadigan jinslar to`planadigan yonbag`ir, uning 
nishabi g`ovak jinslardan hosil bo`lgan tabiiy qiyalik burchagiga to`g`ri keladi.
4) Tugab borayotgan yonbag`ir yoki pediment, uning profili salgina botiq 
bo`ladi, bu yer sellarning tez oqib, juda kam yemirishi uchun eng qulaydir. 
Yonbag`irning yuqorigi va quyi elementlari (rivojlanayotgan yonbag`ir va 
pediment) uzoq vaqt turadi hamda sekin rivojlanadi. O`rtadagi har ikkala qism 
(ochiq yonbag`ir va jinslar to`planadigan yonbag`ir) ko`p turmaydi va tez 
rivojlanadi; bu ikkalasining yemirilib chekinib borishi yonbag`ir rivojlanishining 
asosiy jarayonidir. Yonbag`ir orqa tomondagi yonbag`irga qo`shilguncha va 
balandlik yo`q bo`lib ketguncha yemirila boradi; turli yonbag`irlarning 
pedimentlari bir-biriga qo`shilgandan so`ng denudatsion tekislik - pediplen hosil 
bo`ladi; pediplen boshqa yo`l bilan vujudga kelishi bilangina peneplendan tubdan 
farq qiladi.