Microsoft Word 1 маъруза №6 экзоген нураш

3. Ximiyaviy nurash 
Tog’ jinsiga erkin kislorodning ta`sir etishi natijasida, ayniqsa, jins orasiga 
suvning o’tib borishidan u yerda kimyoviy reaksiya bo’lib, kimyoviy nurash yuz 
beradi. Kimyoviy nurash qattiq jinslarning yana ham ko’proq maydalanishiga 
yordam beradi. 
Kimyoviy jarayonlar asosan oksidlanish, gidrotatsiya (metallarning 
suvlanish), erish va gidroliz xillariga bo’linadi. 
Oksidlanish
. Yer po’stini tashkil qiluvchi tog’ jinslari atmosferadagi erkin 
kislorod ta`siridan oksidlanadi. Atmosferada erkin kislorod 21% ni, suvda 30% ni 
tashkil etadi. Nurash bo’ladigan zonada erkin kislorod bo’lganda qaytarilish 
reaksiyasi ketadi va sulfidlar hosil bo’ladi. Erkin kislorod havoda va suvda bo’lgan 
ligidan sulfidlarga, karbonatlarga va oksidlarga aylanadi. Bu reaksiyani Pirit 
minerali misolida ko’rib o’tamiz.
2FeS
2
+7O2+2H2O=2FeSO4+2H2O 
Hosil bo’lgan temir sulfat oksidi 
(FeSO
4
)
yana oksidlanishni davom 
ettiradi. 

---

 
6FeSO4+3H2O+1½ O2+2Fe2(SO
4
)3+2Fe(OH)
3
 
Hosil bo’lgan Fe ning sulfat oksidi beqaror bo’lgani uchun Fe ning suvli 
oksidi va oltingugurt kislotasi hosil bo’ladi, chunonchi: 
2Fe
2
(SO
4
)3+9H2O+2Fe2O3+3H2O+6H2O4 
FeS
2
Temirning suvli oksidi yer yuzasidagi pirit yoki boshqa Fe sulfidlari 
bo’lgan jinslarning oksidlanishi natijasida hosil bo’lib, u yer yuzasida 
Fe qalpoq
deb ataluvchi shaklda uchraydi, ular (“jeleznye shlyap”), asosan gidrogematit 
(Fe
2
O
3
), gidrogetitdan iborat bo’lib, qizil-qo’ng’ir, qo’ng’ir–zang rangida bo’ladi. 
Bu holat kon qidiruv ishlarida qo’l keladi. 
Kimyoviy nurash jarayonida oksidlanish jarayoni ko’proq uchrab turadi 
(atmosfera, suv va issiqlik ta`sirida) Fe li, Mg li, Al li jinslar oksidlanib turadi. Bu 
jarayon to’g’risida tog’ jinslari ochilib qolgan joylardagi qizil, pushti ranglar 
guvohdir. 
Kimyoviy nurash yer po’stining erkin 
O ko’p
tarqalagan joylarida ro’y 
byeradi. Bu xil kislorod yer po’stining 1000 m gacha bo’lgan chuqurlikka o’tib 
boradi, bo’shliq va darzliklarda kimyoviy nurash yuz berishiga olib keladi. Torf va 
doimiy muz bilan qoplangan yerlarda erkin 
O 
yer yuzasiga uchraydi. 
Tog’ jinslarining kimyoviy nurashi haroratga
 
ham bog’liqdir. Yer po’stida 
harorat 10
0
ga oshganda kimyoviy reaksiya tezligi 2 – 2,5 marotaba ortadi (nam 
tropik va subtropik zonalarda kimyoviy nurash faol bo’ladi).
Oksidlanish
– jarayoni tarkibida Fe bo’lgan minerallarda faol kechadi. 
Magnetit oksidlanib ancha barqaror gematitga aylanadi.