Mexanik harakat haqida

125­rasm. Havo yordamida reak­ tiv harakatni hosil qilish qurilmasi:
a) yonidan ko‘rinishi; b) yuqori­ dan ko‘rinishi

Raketaning tuzilishi va harakati

Keyingi 50–60 yil ichida fazoga ko‘plab kosmik kemalar, Yerning sun’iy

yo‘ldoshlari uchirildi. Ularni Yerdan orbitaga raketalar olib chiqadi.

126­rasm. Raketaning tuzilishi
Raketaning harakati reaktiv harakatga asoslangan. Uning tuzilishi sxematik ravishda 126­rasmda tasvirlangan. Raketa, asosan, to‘rt qismdan iborat. 1-qismda Yer atrofidagi orbita­ ga chiqarib qo‘yiladigan kosmik kema yoki sun’iy yo‘ldosh joylashgan. Raketaning 2­qismini yoqilg‘i va raketani Yer­ dan uchirish jihozlari tashkil etadi. 3­qismda yoqilg‘i yonish

R

υ
^→ kamerasi joylashgan bo‘lib, bu yerda yoqilg‘i yonishi nati­ jasida yuqori harorat va bosimli gaz yig‘iladi. Bunday gaz reaktiv soplo (4­qism) orqali juda katta υ_G tezlikda tashqariga chiqariladi. Yonish kamerasiga nisbatan kichik o‘lchamli sop­ lo orqali chiqayotgan katta bosimli gaz oqimi juda katta tez­ likka erishadi. Buning natijasida impulsning saqlanish qonu­ niga binoan gaz oqimi yo‘nalishiga qarama­qarshi yo‘nalishda reaktiv kuch vujudga keladi. Bu kuch ta’sirida raketa harakat­ ga keladi va υ_R reaktiv tezlik oladi (127-rasm).
Raketa soplosidan chiqayotgan gazning massasi m_G, tezligi υ_G, raketaning massasi m_R, olgan reaktiv tezligi υ_R bo‘lsin. Impulsning saqlanish qonunini qo‘llab, quyidagi tenglikni

υ
yozish mumkin:



R

m

R
m ^→υ

G
m ^→υ _G
+ m ^→υ _R
= 0 yoki
^→ _{= –} G ^G _.

127­rasm. Raketaning ko‘tarilishi
R
Formuladan ko‘rinadiki, raketaning massasi qancha kam bo‘lsa, uning reaktiv tezligi shuncha katta bo‘ladi. Haqiqatda ham, raketa massasining katta qismi yoqilg‘i massasiga to‘g‘ri keladi. Yoqilg‘i yonishi jarayonida uning miqdori hamda raketa massasi kamayib boradi. Bu esa raketa tezligining oshib bo­ rishiga olib keladi. Raketa belgilangan balandlikka chiqqunga qadar uning yoqilg‘idan bo‘shagan qismlari navbatma­navbat ajralib, havoda yonib ketadi. Raketaning kichik bir qismi – kosmik kema (Yerning sun’iy yo‘ldoshi) uchishni davom et­ tiradi. Impulsning saqlanish qonuni asosida hosil bo‘ladigan reaktiv harakat kosmonavtikaning asosi hisoblanadi. Kosmik raketa va kemalarning yaratilishiga olimlardan K. E. Siolkov­ skiy (1852–1935), S. P. Korolyov (1906–1966), M. V. Keldish (1911–1978), V. Braun (1912–1976), G. Obert (1894–1989) va
boshqalar katta hissa qo‘shganlar. Hozirda kosmonavtika sohasi yuksak darajada taraqqiy etib bormoqda.

1. 
   Reaktiv harakat deb nimaga aytiladi? Impulsning saqlanish qonuni asosida reaktiv harakatni tushuntirib bering.
   
2. 
   123–124-rasmlarda tasvirlangan tajribalarni tushuntirib bering.
   
3. 
   Raketa tuzilishini aytib bering.
   
4. 
   Raketaning qanday harakatga kelishini tushuntirib bering.