Mexanik harakat haqida

Tayanch tushunchalar: ishqalanish kuchi, tinchlikdagi ishqalanish, tinchlikdagi ishqalanish kuchi.

1. 
   Nima uchun ba’zi yuk avtomobillarining orqa g‘ildiraklariga zanjir bog‘lanadi?
   
2. 
   Nima uchun tirik baliqlarni qo‘lda ushlab turish qiyin?
   
3. 
   Nima uchun ustalar detallarga shurupni burashdan oldin unga sovun surtishadi?
   
4. 
   Ishqalanish qay vaqtda foydali, qay vaqtda esa zararli ekanligiga misollar kel-
   

tiring.

33-§. SIRPANISH ISHQALANISH. DUMALANISH ISHQALANISH

Sirpanish ishqalanish
Masalan, stol ustidagi kitobni siljitganda, sirpanish ishqalanish hosil bo‘ladi. 109-a rasmda tasvirlangan jismni dinamometr orqali tortib, joyidan

qo‘zg‘atamiz. Jism joyidan qo‘zg‘alish paytida dinamometrning ko‘rsatishi keskin kamayadi. Dinamometrni tortish orqali jismni tekis harakatlantirsak, dinamometrning ko‘rsatishi o‘zgarmay qoladi. Dinamometr ko‘rsatishining ana shu o‘zgarmas qiymati sirpanish ishqalanish kuchi F_i(s) ga teng bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchidan kichik bo‘ladi (109-b rasm).
Agar sirpanayotgan jism ustiga yuk qo‘ysak, o‘lchanayotgan ishqalanish kuchi ortadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, gorizontal yo‘nalishda tekis harakat- lanayotgan jismga ta’sir etuvchi F kuch jismning og‘irligi P = mg ga to‘g‘ri proporsional. Nyuton- ning uchinchi qonuniga binoan jism ishqalanayotgan yuzaga qanday kuch bilan ta’sir etsa, bu yuza ham

jismga shunday kuch bilan aks ta’sir qiladi (110-
rasm). Sirpanish ishqalanish kuchi F_i(s) jismga ta’sir

107. 
     rasm. Sirpanish
     

ishqalanishda vektor kattaliklar yo‘nalishi

etuvchi kuch F ga miqdor jihatdan teng. Aks ta’sir
kuchi tayanchning reaksiya kuchi – N deyiladi. Bu kuch doimo yuzaga perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi – F_i(s) jismning reaksiya kuchi – N ga to‘g‘ri proporsional:

F_i(s) = μmg,

^Fi(s) ^{= μN}
yoki (1)

bunda μ (myu) – sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, uning qiymati bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning modda turiga, sirtlarining silliqligi va boshqalarga bog‘liq. Sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini (1) formuladan

topamiz:
_{µ =} ^Fi(s)
yoki
^Fi(s)
^{µ =} . (2)

_N mg
Ba’zi juft materiallar uchun sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti 3-jadvalda
keltirilgan.
3­jadval

№