Mexanik harakat haqida

Materiallar	µ	№	Materiallar
µ
1	Mis bilan muz	0,02	5	Bronza bilan cho‘yan	0,2
2	Po‘lat bilan muz	0,04	6	Yog‘och bilan yog‘och	0,4
3	Po‘lat bilan po‘lat	0,12	7	Charm bilan cho‘yan	0,6
4	Po‘lat bilan bronza	0,15	8	Rezina bilan beton	0,75

Dumalanish ishqalanish

107. 
     rasm. Dumalanish ishqalanishda vektorlarning yo‘nalishi
     

G‘ildiraklar g‘ildiraganda, bochka yoki g‘o‘lalar dumalatilganda, dumalanish ishqalanish namoyon bo‘ladi. Dumalanish ishqalanish hosil bo‘lishining asosiy sa- babi g‘ildirak tegib turgan sirtning og‘ir- lik kuchi ta’sirida chuqurcha paydo bo‘lib deformatsiyalanishidir. G‘ildirak sirti va u dumalayotgan sirt qanchalik qattiq bo‘lsa, g‘ildirak dumalayotganda shuncha kam de- formatsiyalanadi va dumalanish ishqalanish kuchi F_i(d) shuncha kichik bo‘ladi (111-

rasm). Temir yo‘lning temir izlarida ishqalanish kuchi juda kichik bo‘lishining sababi ham shunda.

→
F

107. 
     rasm. Dumalanish ishqalanish kuchini aniqlash
     

Har qanday jismning dumalanish ishqala- nish kuchini o‘lchash mumkin. Buning uchun aravacha dinamometr orqali bir xil tezlikda tortiladi. Bunda aravacha g‘ildiraklarining dumalanish ishqalanish kuchi F_i(d) dinamometr ko‘rsatgan F kuchning qiymatiga teng bo‘la-

di (112-rasm). Bu kuchning qiymati 4 ga bo‘linsa, aravachadagi har bir g‘ildirakning dumalanish ishqalanish kuchi topiladi.
Dumalanish ishqalanish kuchi F_i(d) sirpa- nish ishqalanish kuchi F_i(s) dan kichik bo‘la-

→
F
→
^F i(s)

→
→ _F

^F i(d)

107. 
     rasm. Sirpanish (a) bilan dumalanish (b) ishqalanishning qiyoslanishi
     

di (113-rasm). Shuning uchun ham qadim- dan odamlar og‘ir yuklarni bir joydan boshqa joyga ko‘chirishda g‘o‘lalardan foydalangan- lar. G‘ildirak ixtiro qilingandan keyin esa u g‘o‘lalar o‘rnini egallagan. G‘ildirakning ixtiro qilinishi buyuk kashfiyotlardan biridir. Tajri- balar shuni ko‘rsatadiki, dumalanish ishqala- nish kuchi F_i(d) jismning og‘irligi P ga to‘g‘ri proporsional, dumalayotgan jism radiusi r ga teskari proporsional bo‘ladi, ya’ni:

(3)

bunda µ_d – dumalanish ishqalanish koeffitsiyenti. Uning qiymati bir-bi- riga ishqalanuvchi jismlarning materiali, sirtlarining silliqligi va bosh- qalarga bog‘liq. µ_d ning qiymati po‘lat bilan po‘lat uchun 0,2 mm ga, avtomobil g‘ildiragi rezinasi bilan asfalt uchun 2 mm ga teng. Yog‘och taxtaning polga ishqalanish kuchini o‘lchash uchun yog‘ochga dinamo- metrni ulaymiz. Dinamometrni gorizontal holda ushlab, yog‘ochni pol- ga nisbatan tekis harakatlantiramiz. Jism tekis harakat qila boshlaganida dinamometrning ko‘rsatgichi ishqalanish kuchini ko‘rsatadi. Yog‘ochning tekis harakat qila boshlashi ta’sir etuvchi kuch va ishqalanish kuchi bir-biriga tengligini ko‘rsatadi. Faqat bu kuchlar qarama-qarshi yo‘nal- gan bo‘ladi. Agar yog‘och ustiga yuk qo‘ysak, yuksiz holatga nisbatan ko‘proq ishqalanish paydo bo‘lganligini kuzatamiz. (2) formuladan duma- lanish ishqalanish koeffitsiyentini topaylik:

µ = F ^r
yoki
µ = F
r _.
(4)

d i(d) _P
d i(d) _mg

Demak, dumalayotgan jism radiusi qancha katta bo‘lsa, dumalanish ish-
qalanish koeffitsiyenti ham shuncha katta bo‘lar ekan.
Masala yechish namunasi
Massasi 2 t bo‘lgan avtomobilning g‘ildiraklari bilan asfalt orasidagi dumalanish ishqalanish kuchini toping. G‘ildirak diametrini 1 m, rezi- na bilan asfalt orasidagi dumalanish ishqalanish koeffitsiyentini 2 mm, g = 10 m/s² deb oling.
Berilgan: Formulasi: Yechilishi:
m = 2 t = 2 000 kg; P = mg; P = 2000 kg · 10 m/s² = 20 000 N;

µ_d = 2 mm = 0, 002 m;
D = 1 m; g = 10 m/s².
r = ^D ;
2
_{r =} 1
2

m = 0,5 m;

20 000 N

Topish kerak:
^Fi(d)
_{= µ} P _.
d _r
F_i(d) = 0,002 m·
0,5 m
= 80 N.