Мевачилик ва сабзавотчилик

1-rasm. Urug’ mevali ekinlar payvandtaglari va ko‘chatlari
2. SHakl berish uchastkasi. U ikki bo‘limdan iborat: payvand qilingan va payvand qilinmagan ko‘chatlardan iborat. Bu uchastkada ikki va ora-sira uchta dala - birinchi, ikkinchi va uchinchi dala, bahzan nolinchi dala bo‘ladi.
Birinchi dalaga urug’ ko‘chatlar ko‘chatzorida yetishtiriladigan urug’ mevalilarning payvandtaglari (bir yillik urug’ ko‘chatlar) o‘tkaziladi. Danak mevalilarning birinchi dalasiga tez o‘suvchi sifatida urug’dan ekib o‘stiriladi.
Ikkinchi dalada payvand qilingan kurtaklardan urug’ ko‘chatlari - bir yillik ko‘chatlar yetishtiriladi, bu yerda ularga shakl beriladi va shu yili boqqa o‘tkazish uchun kovlab olinadi. Agar urug’ mevalilarning ko‘chatlari biror belgilariga ko‘ra standartga to‘g’ri kelmasa (bu xol kamdan-kam uchraydi), bunda ularni yetiltirish uchun ko‘chatzorning uchinchi dalasida yana bir yil qoldiriladi va ikki yillik bo‘lganda kovlab olinib tegishli joylarga yuboriladi.
Anjir, anor, smorodina, tok ko‘chatlari yetishtiriladigan meva turlari bo‘limlarida ildiz bachkilaridan, novdalardan va ildiz qalamchalaridan, parxishlardan, gajak va boshqalardan ko‘chatlar yetishtiriladi.
Parnik-ko‘chatxonalarni tayyorlash. Ko‘chat etishtirish uchun ikki qism yaxshi chirigan go‘ng yoki chirindi hamda bir qism dalaning unumdor tuprog’i aralashtirilib serunum tuproq tayyorlanadi. Parniklarga 10-12 sm qalinlikda tuproqdan solinadi. Plyonkali issiqxonalarda esa tuproq 50% chirindi, 40% dala tuprog’i va 10% yog’och qirindisi qo‘shib tayyorlanadi. Yana har 1m³tuproqqa 300 g ammiak selitrasi, 400 g qo‘sh superfosfat va 400 g kaliy sulg’fati qo‘shiladi. SHu tuproqdan issiqxonalarga 7-10 sm qalinlikda solinadi. Urug’ sepishdan oldin yengil bostirib sug’oriladi va tuproq tekislanadi.
4.Meva daraxtlari uchun asosiy payvandtaglar
Payvandtaglar kelib chiqishiga ko‘ra; yovvoyi va madaniy xillarga bo‘linadi: ko‘paytirish usuliga ko‘ra - urug’ ko‘chatdan va vegetativ yo‘l bilan ko‘paytiriladigan turlar ( klon formalari) ga; o‘sish kuchiga ko‘ra - kuchli o‘sadigan va o‘rtacha - kuchsiz o‘sadigan turlarga bo‘linadi.
Kuchli o‘sadigan payvandtaglar asosan urug’idan: o‘rtacha - kuchsizlari esa vegetativ usulda ko‘paytiriladi. Urug’dan ko‘paytirilganda biologik xususiyatlariga o‘sishi, tashqi muhitga chidamliligi va hokazo, ko‘ra payvandtaglar bir xil bo‘lmaydi. SHuning uchun ularni tanlash kerak. Vegetativ payvandtaglar u xususiyatlari va belgilariga ko‘ra bir xil bo‘ladi.
Quyidagi payvandtaglar olma uchun eng yaxshi hisoblanadi.
Mahalliy Sivers olmasi. Uning ko‘pgina tur xillaridan Olma-ota va CHimyon olma xillari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi.
Nok uchun payvandtaglar. Mahalliy yovvoyi, o‘rmon nok. Bu nokning ko‘p tur - xillari CHimyon tog’laridagi o‘rmon massivlarida o‘sadi. Bu payvandtag kuchli o‘sadigan, qishga chidamli, ildiz sistemasi yerga chuqur kiradigan o‘q ildizli madaniy navlar payvand qilinganda yaxshi tutib ketadi va uzoq yashaydi.
Behi uchun payvandtaglar. Mahalliy tur behining urug’ ko‘chatlari behi uchun eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Bulardan Namangan viloyati uchun SHirin va Nordon, Farg’ona viloyati uchun oddiy Quva (CHilgi behi), Buxoro viloyati uchun Turush, Xorazm viloyati uchun Almurut behi, Samarqand viloyati uchun yirik mevali Samarqand navlari tavsiya etiladi.
Olcha va gilos uchun payvandtaglar. Olchani payvandlash uchun antipka, magalebka, magaleb olchasi, xush bo‘y olcha navlari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Bu navlarning ildiz sistemasi baquvvat bo‘lib, qurg’oqchilikka juda chidamli bo‘ladi.
Olxo‘ri uchun payvandtaglar. Olxo‘ri uchun (mahalliy) Sug’diyon olchasi eng yaxshi payvandtag bo‘ladi. U har qanday yerga ham yaxshi moslashadi.
O‘rik uchun payvandtaglar. O‘rik uchun o‘rikning mahalliy klonlari (hashaki o‘rik) dan yetishtirilgan urug’ ko‘chatlar eng yaxshi payvandtag hisoblanadi.
SHaftoli uchun payvandtaglar. Mahalliy shaftolilardan oq shaftoli urug’ ko‘chatlari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. SHo‘rga chidamli payvandtag sifatida Xorazm nav shaftolisi tavsiya etiladi. Bu navning ko‘chatlari sizot suvlari yuza bo‘lgan yerlarda ham yaxshi o‘sadi.
Bodom uchun payvandtaglar. SHirin bodom uchun oddiy bodom yaxshi payvandtag bo‘ladi. U asosan lalmi, sershag’al va toshli tuproqda o‘sadi.
Yong’oq uchun uning mahalliy qishga chidamli navlari payvandtag bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Xurmo uchun Kavkaz va virgin xurmolari payvandtag bo‘la oladi.
Xitoy xurmosi uchun unabining mevasi mayda mahalliy navlari va 1-mayda mevali nordon navlari payvandtag bo‘lishi mumkin.1-mayda mevali nordon navning urug’i tez unib chiqadi.