Meva-sabzavotlarni

45 - rasm. Kartoshkani sovitgichli omborlarda saklash

62

saklansa bulaveradi. U kogoz paketlarda yaxshi saklanadi.
Kartoshka xosilining uchdan bir kismi yigishtirish, tashish, saklashga tayyorlash, saralash va saklash mobaynida nobud buladi. Nobudgarchilikni keskin kamaytirish uchun dalalar xosilni yigishga tayyorlanishi, mexanik shikastla- nishga yul kuymasligi, saklash rejimiga kat’iy rioya ki­lish lozim. Ayniksa, xuraki va uruglik kartoshkani saklash­ga katta axamiyat berish talab kilinadi.
Kartoshka saklanayotgan vaktda uning tuganaklarida xar xil biokimyoviy jarayonlar: kraxmalning shakarga aylani- shi va shakarning kraxmalga aylanishi, xavoning, suvning buglanishi va xokazolar ruy beradi.
Kartoshka kovlangandan keyin tuganaklar 20-30 kun da- vomida kuchli xavo yutadi va vaznini ancha yukotadi. Kar­toshka korongi joyda, xavo namligi va xarorat yukori bulgan sharoitda saklansa, tuganakning shikastlangan (shi- lingan, kesilgan) kismida pukaksimon tukima xosil bulib, bu tukima tuganakni nam yukotishdan va uning ichiga mikro- organizmlar kirishdan saklaydi.
Saklanayotgan kartoshkaning xavo yutishi kishga borib se- kinlashadi va baxorda, ya’ni kuzchalari una boshlagan paytda yana kuchayadi. Kishda va ayniksa, baxorda tuganakning shikast­langan kismida pukak xosil kilish xususiyati kamayadi.
Tuganakning xavo olishi, suvni buglatishda va unda ruy beradigan boshka biologik jarayonlarga xarorat, xavo nam­ligi katta ta’sir kursatadi. Xaroratning oshishi bilan xavo olish va suvni buglantirish jarayoni kuchayadi xamda tuganakning vazni kuprok yukoladi.
Shikastlangan tuganaklarda pukak tukima xosil bulish jarayoni xarorat yukori (20 °S atrofida), yaralangan tuki- malar orasiga xavo bemalol kirib turadigan va xavoning
kun davomida yukori xarorat va namlikda saklanishi ke­rak. Bu «davolash davri» deb yuritiladi. Shu davrdan keyin xarorat asta-sekin pasaytirilib, 2-3 °S ga keltiriladi.
U
нисбий намлиги юкори 90-95% булган шароитда жадал ке- чади. Шунинг учун ковлаб олинган картошка дастлабки 10-15





46 - расм. Картошкани далада йигиштириш

zok muddatga saklanishi uchun xuraki va urutik kartosh­ka kuruk, sotom, toza xamda mexanik shikastlanishlardan xoli bulishi lozim. Yigishtirishda shikastlangan (kesilgan va ezilgan) tuganaklarda xavo olish xamda sulish jarayoni- ning aktivlashishi okibatida kuruk modda kup yukoladi va chirituvchi mikroorganizmlar ularni nobud kiladi.
Yigib olishda asosiy e’tibor kovlovchi mexanizmlar vositasida kartoshkaning mexanik shikastlanishdan saklashga karatilmogi lozim. Buning uchun xar bir xujalik sharoitida eng avvalo kovlash xosili pishgan nav, dalalar- dan boshlanishi, unda tuprok namligi 14-16% bulishi lozim. Tadkikotlarimizning kursatishicha, tuprok namligi bundan kam bulsa, mexanik shikastlangan tuganaklar mikdori 30% gacha oshadi. Namlikning yukori bulishi xam tuganak sifa- tiga, saklanuvchanligiga salbiy ta’sir etib, uning yuzasida yopishgan tuprok kup buladi.
Uzok saklashga muljallangan kartoshkada uchta davr
utadi:
Davolash davri - kartoshka kovlab olingandan bosh- lanib, bunda tuganakda yetilish va shikastlangan joylar bitishi bilan boglik murakkab uzgarishlar kechadi. Tu­ganakning shikastlanib kesilgan va ezilgan joylarida suberin, periderma xosil bulib, pusti kalinlashadi, kraxmal mikdori oshib, kand mikdori kamayadi. Xatto ka- sallik chakiruvchilariga karshi zaxarli moddalar (sola­nin, chakonin, kofein kislota, skopoletin kabilar) xo­sil buladi.
Davolash davri ekin navining xususiyatlariga karab 10-15 kun davom etib, bu davrda xarorat 15-20 °S, xavo nisbiy namligi 85-95 foiz bulishi lozim.
Sovitish davrida tuganakdagi fiziologik-biokimyo- viy jarayonlar kup susaygan bulib, u 20-40 kun davom eta- di. Bu davrda xavoning nisbiy namligi 90-95%, xarorat 14-18°S dan xar sutkasiga 1,5-2°S gacha sovitilib boriladi.
Shundan sung kartoshkaning asosiy saklash fiziologik tinim davri boshlanadi. Bu davrda xarorat tezpishar nav­lar uchun 1,5-2 °S, urtapishar navlar uchun 2-4°S, kechpishar navlar uchun 4-5 °S, xavoning nisbiy namligi esa 85-95 foiz bulishi lozim. Xavodagi gaz mikdori va tarkibi xam tuga­nakning saklanishiga sezilarli ta’sir kursatadi. Kartoshka saklanishi uchun eng kulay sharoit xavoda kislorod 16-18 %, karbonat angidrid gazi 2-3 % bulganda yaratiladi. Tez-tez shamollatib turish, xarorat va gaz mikdorini xavo va tu- ganaklar oraligida tavsiya etilgan darajada ushlab turish imkonini beradi
Soglom tugunaklarni optimal xaroratda olti oy saklan- ganida ular vaznining kamayishi 1-1,5 foizdan oshmasligi kerak. Xavo olish tezligi va organik vaznini kamayishi

avvalo xarorat, shuningdek, tugunaklarni yetilish daraja- si va mexanik shikastlanganlari mikdoriga boglik. Tulik yetilgan tugunaklar kam va mexanik shikastlanganlari kup xavo olishi jadal va saklanish xarorati yukori bulsa tugu­naklar organik vaznini kup yukotadi.
Tugunaklar 20 ⁰S da 3 xaftadan, 2 ⁰S da esa 18 xaftadan sung una boshlaydi. Tugunaklar una boshlayotganida suvni kup sarflaydi, chunki bu davrda usimtada shakllanish jarayoni davom etayotgan buladi, ularni epidermisi, tugunakni pukak- lashgan pustiga nisbatan suvni kup utkazadi. Usimtasi 1-2 sm bulgan tugunak bir oy mobaynida 2% vaznini yukotadi. Saklash sharoiti xarorati yukori bulsa tugunaklarning ri- vojlanishi shunchalik tez buladi.

• 
  I POLIZ EKINLARI MAXSULOTLARINI SAKLASH USULLARI
  

Uzbekistonda poliz maxsulotlari asosan yoz-kuz oylari- da iste’mol kilinadi. Kish va erta baxorda esa poliz max­sulotlari kamyob buladi. Shu sababli poliz ekinlarining kechpishar, transportbop va yaxshi saklanadigan navlarini ekish xamda ularni saklashni tugri tashkil kilish poliz maxsulotlarini yil buyi iste’mol kilishni ta’minlaydi.
Kovunni saklash odatda kovunning erta va urtapishar navlari uzok vakt saklanmaydi. Saklanishga kechki navlar tanlanadi. Kovunning saklashga chidamli navlariga Sarik gulobi, Kuk gulobi, Tillarang Gulobi, Zargaldok gulobi, Umrboki, Korapuchok, Kuyboshi, Jujaburun gulobi, Korakand, Karikiz, Kukcha kabilar kiradi.
Kovun palagida turli muddatlarda pishib yetiladi. Shu

sababli kovun uzish mavsumda 5-6 marta, xar 7-Yu kun orasida bir marta utkaziladi. Agrotexnik talablarga kura, sugorish­ni kovun uzishdan 8 -Yu kun ilgari tuxtatish tavsiya kilinadi.
Kovunning pishganligi uning tashki kurinishiga karab aniklanadi. Pishgan kovun eti yumshab, navga xos rangga va xidga ega buladi. Uning sirtida tur kupayadi va okaradi, tusi sargayadi. Odatda pishgan kovun ogir bulib, tumshugida- gi guli tukiladi.
Kechki kovunni tulik pishib yetilmasdan sentyabr oyi oxiri, oktyabr oyida uzib olinadi. Kechki kovunlarning dum- chasini uzish ancha kiyin, shu sababli uni uzishda pichokdan foydalaniladi. Bunda kovun dumini 2-3 sm uzunlikda kol- dirib uziladi. Uzilgan kovun uz joyi yoki egat chetida 5-7 kun koldiriladi. Bunda kovun bir ozgina sulib, tashishda kam shikastlanadi. Saklash uchun shikastlanmagan va soglom ko- vunlar saralanadi. Tulik pishib yetilgan, shikastlangan ko-