Metodologiyasi

T arixiy xotira 
— jam iyatning tarixiy tajribasini saqlash va 
m ushohada qilish bo'lib, u um um iy xotira sifatida namoyon 
bo'ladi. O 'tm ish haqidagi m a’lum otlarning afsonalar va rivoyatlar 
ko'rinishida avloddan-avlodga o'tib borishi.

---

TARIXIY B IL IS H N IN G 0 ‘ZIGA XOSLIGI
Tarix fanmi yoki san ’atmi? Ijtimoiy va tabiiy fanlar uslublarining
o'zaro bog iiyiigi- Tadqiqot obyektining o'ziga xosligi. O'tmish haqi­
da tasavvur. O'tmish va hozirgi кип Bilishning retrospektiv xarak-
teri. Tarixni o'rganishda mafkurani, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazi-
yatga ta ’sir etgan omillar. Ikki karra subyektlangan bilim. Fikriar
xilma-xilligi. Tarix fanining kompleks xarakterliligi.
Tarixning fan yoki badiiy ijodning bir ko‘rinishi ekanligi 
borasida tarixchilar va faylasuflar o‘rtasidagi bahs va m unozaralar 
uzoq vaqt davom etib keldi. Keyingi fikrni asoslashga ko‘proq 
postmodernistlar moyillik bildiradilar. Tarixchilar esa ayrim hol- 
larda ssiyentistlar (tarixni fan deb hisoblovchilar) ham da antissi- 
yentistlar (tarixning ilmiy em asligini isbotlashga harakat qiluv- 
chilar) bilan munozaraga kirishgan holda, odatdagidek tarixiy 
tadqiqotlarni amalga oshiradilar.
H ar ikki qarashning orasida uchinchi bir qarash mavjudki, 
bunda tarixning fan ekanligi, biroq boshqa tabiiy va aniq fan- 
lardan alohida xususiyatlari bilan ajralib turishi ta ’kidlanadi.
Pozitivistlar tabiiy fanlar va g u m an itar fanlar m etodlari o‘rtasi- 
da prinsipial farqlar mavjud em as degan qarashdan kelib chiqqan 
holda o‘z qarashlarini ilgari suradilar. Bunda ular sotsiologi- 
ya fanini jamiyat qonuniyatlarining muvofiqlashtiruvchi sifatiga 
alohida urg‘u berib, tarix fanini ham «pozitiv* bilim berishga la- 
yoqatli deb hisobladilar.
N eokantchilar esa pozitivistlarga qarshi fikr bildirib, tarixning 
asosiy vazifasi qonuniyatlarni ochish emas, balki tarixni tash ­
kil qiluvchi alohida, individual, takrorlanm as hodisalarni o ‘rga- 
nishni taklif qildilar. M arksistlar esa jam iyatdagi bilish qonuni- 
yatlari g'oyasini ilgari surib, tarixni o'rganishga bo‘lgan boshqa 
qarashlarni soxtalashtirilgan ijtimoiy hodisalarni o ‘rganish deb 
hisobladilar.
XX asr oxirlarida ham tabiiy fanlar tadqiqot usullarining 
(matematik modellashtirish, tartibsizlik nazariyasi (xaos nazari-
121

---

yasi - biror-bir narsa yoki voqeaning turli aralash unsurlardan 
yoki aralash voqealardan kelib chiqqanligini asoslashga harak 
qiluvchi nazariya va boshqalar) tarix fani tadqiqotlarida ham 
q o 'llan ilish in ing qanchalik to ‘g‘riligi va sam ara berishi haqida 
bahs va m unozaralar davom etib keldi.
K.Yaspersning fikricha, tarix fanining eng m uhim savollari- 
dan biri bu - «aslida bu qanday sodir bo'lgan edi?» tarzida emas, 
balki, «biz aslida qanday holatdam iz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, 
ya’ni, boshqacha so'zlar bilan aytganda, tarix bilim larining maq- 
sadi — bizning bugunim izni (aslim izni) aniqlashdir. Shundan ke­
lib chiqqanda tarix — bu zamonaviy m uam m olarni hal etishga va 
anglashga yo'naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir1.
«A nnallar m aktabi»ning eng yirik yutug'i Brodelning sivili- 
zatsiyalar va iqtisodiy jarayonlarga bag'ishlangan uch tom lik ki- 
tobi bo'lib, m uallif tom onidan unda jam iyat hayotining barcha 
sohalari yuzasidan um um lashtirilgan tadqiqot bajarilgan holda 
tarixiy sintez am alga o sh irild i2.
Brodel tarixiy geografiyani nazariy jihatdan asoslab berdi. G e- 
ografiya fani tarix faniga nisbatan yordamchi fan sifatidagi faoli­
yatini to 'x tatd i3.
R .A ronning fikricha, tarixiy bilish - bu mavjud bo'lgan, bo'lib 
o'tg an (voqea)larning rekonstruksiyasidir. Tarix - bu yagona va 
yaxlit jarayon bo'lib, u [tarix) insonni, uning fikrlashini tushuni- 
shi lozim. Tarixiy bilishning bir-biriga mosligi yoki aynanligi bi­
lish subyektiga, uning tafakkuriga bog'liqdir4.
R .A ronning tarixiy bilish haqidagi fikrining tarafdorlaridan 
biri tarixchi Pol Yen bo'lib, u ham tarix va tarixiy bilish haqida