1-Mavzu: Tarix ilmiy bilim sifatida Mashg’ulot rejasi

---

1-Mavzu: Tarix ilmiy bilim sifatida  

Mashg’ulot rejasi: 

1.  Tarixning obyekti, predmeti uning vazifalari va tushuncha apparati 

2.  Tarixning nazariyasi va metadologiyasi   

3.  Tariy idrok etish va  tarix ilmini XX asrda rivojlanishi  

Mashg’ulot maqsadi:  

Jamiyatda tarixning o’rni va roli haqidagi tushunchani shakllantirish 

Tayanch tushunchalar:  

Tarix, tarix fani, tarix ilmi, tarix faktlari, dalillari, tarixiy manbalar, teologiya, 

sotsiologiya, tarix ilmining metodologiyasi 

 

Zamonaviy jamiyatda tarixiy fanining holati, o’rni va rolini tahlil qilishdan avval 

bu muammoning o’tmishda mashhur mutafakkirlarni qanday talqin qilishganini 

eslab o’tamiz. Sitseron “Tarix hayot ustozidir” deb ta’kidlagan. Leonardo Da 

Vinchi esa “O’tgan zamonlarni anglash, idrok etish  va jahon mamlakatlarinini 

idrok etish –  inson aql zakovatining  bezagidir”    deb ta’kidlab o’tgan ekan. M. 

Karamzin tarix fanining jamiyatdagi o’rni va roli haqida quyidagilarni yozib 

qoldirgan, “Tarix xalqlarning ilohiy kitobidir, ularning bosh kitobidir, qoidalar 

kitobidir, mulohazalar kitobidir, keyingi avlod uchun manbadir, kelajakning 

misolidir”. V.  Kluyevckiy esa “Ajdodlarni o’rganib biz o’z-o’zimizni bilamiz, 

tarixni bilmasak biz o’zimizni voqelik deb tan olishimiz kerak, biz bu dunyoga 

nima uchun kelganimiz, qanday yashashimiz, qanday ishlarni bajarishimiz va 

nimaga intilishimizni bilmaymiz”.  

Bugungi kunda bu fikr mulohazalar eskirdimikan? Bu masalaga javob berish qiyin. 

Tarixning ijtimoiy oqilligi va foydaliligiga shubha qilganlar orasida mashhur va 

nufuzli ismlarni ham keltirish mumkin. Bularga Gegel va Nitshe, Jan Jak Russo, 

Valter, Dekart  va Pol Valeriy va bu ismlarning davomiyligini yanada kengaytirish 

---

mumkin. Masalan, Pol Valeriy “Tarix aql, zakovat va idrokning qachonlardir 

ishlab chiqilgan mahsulotlari ichida eng xavflisidir. U millatlarni mag’rur, g’ururli, 

qaytmas va o’rni kelganda bo’sh qiladi” deb yozgan.  

Shunady qilib, jamiyatda tarixni o’rni va roli haqidagi fikrlarda yaxlitlik va birlik 

yo’qdek.  Shuning uchun ham, tarixni o’ziga xos ijtimoiy, madaniy fenomen 

sifatida o’rganish lozim.  

Tarixga bilimning sohasi sifatida asosni Yevropada antic davr olimlari “Tarix 

otasi” nomi bilan mashhur Geradot, Plutarx, Tatsit, Polibiy, Svetoniy kabi olimlar 

ta’rif berishgan. Ular o’z davrining muhim faktlarini to’plaganlar. O’rta asrlarda 

Yevropa tarixchilari orasida xristian teologiyasining mumtoz vakillarining 

g’oyalari hukmronlik qilgan.  Yevropa maorifi XVIII asr mutafakkirlari bo’lgan 

Valter. Monteskiye,  Golbah va Jan Jak Russo  boshqalar tarix qonunlari haqidagi 

bir qancha masalalarni o’rtaga qo’ydilar.  

XVIII va XIX asrlarning chegarasida tarix bilim sohasi sifatida fanga aylana 

boshladi. Keyinroq Gegel tarixda erkinlik va zaruriyat   muammosini olg’a surdi. 

Karl Marks tarixning meterialistik konsepsiyasini yaratdi.  

Qadimgi Rus diyorida birinchi tarixiy asar deb “

Повесть временных лет” asarini 

hisoblash odatga kirgan. Buni Nestar ismi bilan bog’lashadi. XVIII asrda tarix fani 

rivojiga V.N.Tatishev ulkan hissasini qo’shgan. XIX asrda Rossiyada  tarixiy fan 

shakllana boshlaydi. Bu fan N.M.Karamzin,  Pogoden, Slamyov, Kastamarov, 

Klyuchevskiy, Kariyev kabilarning ismlari bilan bog’liqdir.  

XX asrda tarix jamiyat haqidagi nisbatan yosh bo’lgan sotsiologiya fani bilan 

uzviy bog’liq bo’lgan. Bu sotsiologiya fani ham tarix ilmi kabi avvalgi  asrlar 

davomida  paydo bo’lgan. Sotsiologiyaning asoschisi O.Kopt bo’lgan. Tarixiy 

fanga o’z hissasini qo’shgan yirik sotsiolog olimlar qatorida Maks Veber va  

P.Sarokinni aytish mumkin.  

---

XX asrning eng mashhur Yevropa tarixchilari qatoriga M. Blok, L.Fever, F. Brodel                          

A.Toynbini ham kiritish maqsadga muvofiq deb topilgan. “

история” (avvalgi 

voqea haqida hikoya) atamasi  grekcha  “

Историка” so’zidan paydo bo’lgan.  

Tarix ilmiy atama sifatida ikkita o’zaro bog’liq mazmunga ega. Birinchisi, tarix 

jamiyatni  rivojlanish jarayoni sifatida ikkinchisi esa, tarix jamiyat rivojlanishi  

haqidagi fan. Ya’ni fan obyekti va fanning o’zi bitta atama bilan belgilanadi. Bu 

esa tarixning ma’lum darajada paradaksal ekanligidan dalolat beradi.  

Tarixni o’tmishni o’rganadigan fan sifatida tavsiflash, ta’riflash, ilmiy faoliyatdan 

yiroq bo’lgan insonlar uchun yetarli bo’lishi mumkin. Ammo, professional 

tarixchilar bu tavsifni rad etadilar. Tarixiy fanning obyekti sifatida tarixchilarning 

aksariyati inson jamiyatini o’tmishining  xilma xilligini, turliligini va uning 

o’zgarishini, rivojlanishida deb hisoblaydilar. Tarix fan sifatida ijtimoiy reallikni 

tadqiq etadi. Bu reallik nafaqat hozirgi zamon bo’lib qolmay  balki o’tmishga o’tib 

ketayotgan reallikdir. Unda tarixchi vaqt jihatidan undan bir necha mingyilliklar 

avval turgan tarixiy obyektlarni kuzatishdan yiroqdir. Shu tufayli tarixiy fanda 

tarixiy tadqiqot natijalarining verifikatsiya (ya’ni ularning haqiqiy ekanligi 

muammosi) va tarixiy tahlil uslublarining muammosi turibdi. Tarixni fan sifatidagi 

predmeti jamiyatning o’tmishi jarayon sifatida o’rganilishidir. Boshqa so’zlar bilan 

aytganda, tarix  bu jamiyatni o’tmishini jarayon sifatida tadqiq etuvchi fandir va bu 

jarayon insonlar tomonidan yuritiladi. Bu jarayon inson faoliyati, inson 

subyektivligining natijasidir. Bunga muvofiq, tarixni fan sifatida vazifasi tarixiy 

jarayonni to’liq va yaxlit o’rganish va uni tasvirlashdir.  

Ko’plab tarixchilar  fikricha, tarixiy jarayonning ssubyekti insondir, ammo boshqa 

nuqtayi nazarlar ham mavjud. Masalan, A. Toynbi fikricha, “Tarixning haqiqiy 

ijodkori bu ilohiy kuchdir”. Tarixning tushuncha apparati sifatida kotigoriya va 

tushunchalarning ma’lum top’lami va tarixiy qonunlar xizmat qiladi. Mumtoz 

tarixnavislikda tarixiy jarayon tarix qonunlari bilan belgilanadi deb hisoblanadi.  

Tarixiy fanning asosiy kategoriyalari bu tarixiy fakt va tarixiy manba, tarixiy vaqt 

va tarixiy makondir. Tarixiy fakt va tarixiy manba tabiati  haqidagi masalalar 

---

fundamental muammo bo’lib qolmoqda. Ularga berilgan javobga tarixning fan 

sifatidagi nazariyasi va metadologiyasi bog’liq. Tarixiy fakt deganda nima 

tushuniladi? Bu fakt qanday reallik, obyektivmi, subyektivmi, reallikmi degan 

savolga javob berganda mualliflar tarixning eng yirik   Rossiya  metodologi 

M.A.Bargning merosiga va asarlariga tayanib javob beradi. U tarixiy faktlar 

voqelikning obyektiv tarzda mavjud faktlari bo’lib, ular ma’lum makon va zamon 

chegarasida joylashgandir. Ularni mazmuni talqiniga bog’liq emasdir.  

Tarixy manba deganda odatda xilma xil guvohliklar tushuniladi. Ular tarixiy 

hodisa va jarayonlar haqida axborot beradi. Manbalarni shartli ravishda bir nechta 

guruhga bo’lish mumkin. Ularning har biri tarixiy obyekt haqida bevosita yoki 

bilvosita axborotga ega bo’ladi. Birinchi guruh manbalariga marka, tanga, gerblar 

mansubdir. Ikkinchi guruh manbalariga yilnoma, xronika, kundaliklar va shu 

kabilar mansubdir. Tarixiy fan nazariyasi jumladan local hududiy tamaddunlar 

nazariyasining rivojlanishi  tarixiy zamon haqidagi tasavvurni katta darajada 

murakkablashtirdi. Uzoq vaqt fanda hukmronlik qilgan izchil rivojlanish g’oyalari, 

tarxiy rivojlanish g’oyalari ortda qoldi. XX asrning 70-yillariga qadar bu 

nazariyalar qisman, o’z ahamiyatini “Annallar maktabi tarixchilari” asarlarida 

saqlab qolgan edi. “Annallar maktabi”  bu XX asrda Fransiyada paydo bo’lgan 

ilmiy yo’nalishdir. Shu bilan birga, bu sohada fan rivojining bosh yo’nalishi tarixiy 

zamon tuzilmasini ko’p qirrali interpritatsiyasi ya’ni talqinini izlash bo’ldi. Bu 

izlanishlar natijasida sinxron (bir paytning o’zi) va diaxron (bu ketma-ket 

zamonlar) o’zaro harakat  modellarini yaratilishi keng tarqaldi. Tarixiy zamonga 

bo’lgan bu yondashuvlar tamaddunlarning xil-xillik sabablari, ularning rivojlanish 

va o’zaro hamkorligining sabablarini tushuntirishga yordam berdi.   

Pozitivizmga xos bo’lgan ko’plab nazariy yondashuvlarni ilmiy jihatdan bartaraf 

etish tarixchilarga geografik va tarixiy makon haqidagi tasavvurlarni aniq farqlash 

imkoniyatini berdi. Tarixiy makonni matematik jihatdan fizik birliklarda aniq 

o’lchash mumkin emasligi aniq bo’ldi. Masalan, tarixiy davrni yillarda o’lchaymiz. 

Bu holatni tasdiqlash uchun turli tamaddunlarda joylashgan shaharlar tarixiy 

---

jihatda bir-biridan anchayin uzoqdir va bu uzoqlik bir xil mamlakat va 

tamaddunlarning shaharlari geografik jihatdan naqadar uzoq bo’lsa?. 

Yangi tadqiqotlar tufayli geografik determenizmning ilmiy holatlari ahamiyatli 

darajada kuchaydi. 

XX asrning yakuniga kelib tarixiy qonunchilik haqidagi ilmiy tasavvurlar ham 

ahamiyatli darajada o’zgardi. Tarixiy qonuniyat deganda hozirgi kunda tarixiy 

faktlarning aloqasi, tarixiy va mantiqiy usulning birlashishi tushuniladi. Rossiyalik 

tarixchi I.N.Ionev tarixiy qonuniyat deganda faktlarni vaqti joylashuvi, ularni 

mazkur madaniyat uchun umumiy bo’lgan kategoriyalarda anglashni  tushunadi.  

XX asrda tarixiy fanning bir qator vakillari tarixiy jarayonning pozitivistik va 

markstitsik  sxemalarini bartaraf etishga intildilar. Bu sxemalar uchun sabab va 

oqibat yondashuvi xos edi va shu bilan birga tarixiy qonun va tarixiy progress 

g’oyalaridanvoz kechishga intildilar. Masalan, Annal maktabi olimlari tarixiy 

qonun g’oyasini asta sekin rad etdilar.  

Biroq, taqvodor ya’ni dinga ishonuvchi tarixchilarda dinning o’zi tarix 

nazariyasining metodologik asosi edi. Yirik rossiyalik tarixchilardan biri bo’lgan 

A.Y. Guriyevich shunday yozgan: “Tarixchi o’z zamonining farzandidir va uning 

asari o’sha  yashagan davrning ta’siri ostida bo’ladi. Eng yaqin va eng uzoq 

o’tmishni ko’rish aslida tarixchi ijod qilayotgan tarixiy vaziyat bilan belgilanadi. 

Istiqbol (prespektiva) o’zgaradi, hisob nuqtasi o’zgaradi va tarix o’ziga xos 

ko’rinish kasb etadi. Bu qayta anglash, u yoki bu darajada butun tarixiy jarayonga 

tegishlidir. Ayniqsa quyidagini  ta’kidlash joiz. Tarixiy idrokning metadologiyasi 

o’zgaradi”.  

XIX asrning o’rtasigacha tarixiy fanda tarix faktlariga to’liq ishonish tasavvuri 

ustuvorlik qilgan. Bunda M.A.Bargning iborasiga ko’ra: “Ilmda ishonchli 

pozitivizm tarixnavisligi hukmronlik qilgan. Bu albatta manbalarni ishonchli 

ekanligini aniqlash uslublarini ishlab chiqish uchun va qo’llashga xalaqit 

bermagan. Bu davrda faktlarning qiymati tarixiy voqelikka teng degan fikr mavjud 

---

edi. Tarixchilarning vazifasi subyektiv talqindan xolis bo’lgan va baholashdan 

holis bo’lgan faktlarni chiroyli bayonidan iborat deb hisoblangan. Gipotezalarni 

olg’a surish va muammolarni qo’yish nazarda tutilmagan. Bu yondashuvning  eng 

yorqin tanqidchilaridan biri angliyalik tarixchi va faylasuf  Roben Kolenvud bu 

yondashuvni “qaychi  va yelim tarixi” deb nomlagan. Uning fikricha tarixni idrok 

etish tarixchining faol fikr va faoliyatining uning his etish qobiliyatini nazarda 

tutadi.  XX asrning oxirida G’arbiy Yevropa va AQSHda tarix fanida yangi oqim 

ommalashdi. U lingvistika (tilshunoslik) va adabiyotshunoslikning  postmodernism 

oqimi ostida paydo bo’ldi.  Bu tarixiy yo’nalish uchun tarixiy fanga an’anaviy 

qarashlarning hamda tarixchi kasbiga an’anaviy qarashlarning revizyasi zaruriyati 

mavjudligi xos edi. Ba’zida tarixiy fanda yangi inqilob ham e’lon qilindi. 

Bu ilmiy yo’nalishning vakillari tarixiy fan uchun an’anaviy odatiy bo’lgan  idrok 

maqsadi sifatida tarixiy haqiqatni tushunish  shubha ostiga  qo’yildi. Bu 

yo’nalishning ba’zi bir tarafdorlari bunday masalani muhokama qilish imkoniyatini 

o’zini inkor etadilar. Ularning mulohazalariga muvofiq tarixiy va badiiy asarlar 

o’rtasida hech qanday farq yo’q. Tarixchi shoir va yozuvchi kabi tarixiy matnni 

mustaqil tarzda yozadi. Tarixchining matnni bu qissa diskursidir. Bu narrotiv 

bo’lib  badiiy adabiyotda mavjud bo’lgan notiqlikning qoidasiga bo’ysunadi. 

Ammo bu ilmiy yo’nalishning maqsadiga ko’ra tarixning har qanday varianti 

mavjud bo’lishga haqlidir va u tarxichining subyektiv qarashlarini ifodalaydi. Bu 

yo’nalish g’oya va metadologiyasini izchil amalga oshirilishi mumtoz tarixiy 

fanning metadologik asoslarini barbod bo’lishiga olib kelmoqda.  

Shu bilan birga tarixnavislikning  postmodernistik  tanqidi u tarixning 

metodologiyasidagi haqiqatda kuchsiz joylari va defektlarini aniqlashga 

yordamlashdi va ularni bartaraf etishga obyektiv  ko’maklashdi.  

Tarixiy fanni rivojlanishinng  zamonaviy bosqichida yangi yo’nalish va 

yondashuvlarning izlanishi amalga oshirilmoqda. Ular qatoriga madaniyatlar  

diologi, mikro tarix, makro tarix, tarixiy antropologik yondashuvni mansub deb 

topish mumkin. Zamonaviy tarixiy fanda ijtimoiy tarix va intellectual mental tarix 

---

o’rtasida mutanosiblik o’zgarmoqda.  Tobora ko’p dissitplinalik ko’p fanli 

yondashuv ommalashib bormoqda.  U an’anaviy yondashuvga qarshi qo’yilmoqda. 

Yangi tarixiy sintezga erishish harakatlari amalga oshirilmoqda. U umumiy 

determenizm g’oyasidan voz kechishni nazarda tutadi.  

XX asrning  90-yillarida tarixchilar orasida zamonaviy tarixiy fanda  nima ustun 

bo’lishi lozimligi haqidagi ilmiy bahs qizg’in tus oldi. Bunda masala voqea tarixi 

yoki qonun va sintezni izlashga bo’lgan  intilish ustuvor bo’lishi   haqidagi fikrlar 

bildirildi. Masalan,  Rossiya fanlar Akademiyasi Umumiy Tarix institutida “Ortga 

Geradotga qaytish”  metafarik nomli ilmiy ma’ruza qilindi. Bu ma’ruzaning asosiy 

tezisi  tarixchilar Geradot davrida kabi  hozirgi davrda ham voqea tarixini, tarixiy 

faktni afzal ko’rishi haqida edi. Bahs ishtirokchilari ikki guruhga bo’lingan edi. 

Birinchi guruh ma’ruzachining g’oyalari tashabbus bilan ya’ni intuziazm bilan 

qabul qilgan bo’lsa, boshqa olimlar unga qarshi chiqishdi va tarixda qonuniyatni 

namoyon bo’lishi va qandaydir oldindan belgilanganlikni ko’rdilar.  

Tarixiy fan inqirozining sabablari orasidagi bosh sabablardan biri bu metadologik 

sabab hisoblanadi. Sovet ittifoqi  mavjudligining oxirgi   yillarida    marstistik 

mafkurasi dogmatlashgan va vulgar shaklda tarixiy fanning umummajburiy 

metadologik asosi bo’lmay qoldi. Uning o’rniga nima keldi? Bu savolga javob 

berish juda qiyin. Ta’kidlash joizki,  bugungi kunda tarixning yangi universal 

nazariyasi va yangi metodologiyasi  paydo bo’lishi haqida gap ketmayapti. Aftidan 

yangi paradigmani izlash va aniqlashtirish uchun ma’lum vaqt talab qilinadi. 

Tarixiy fanning yangi metadologik paradigmalari izlanishi lozim.