|
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat engilmas kuch. T.;Ma’naviyat, 2008.
2.
Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
O’zbekiston , 2005
3.
Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.:
«O’zbekiston» 1997.
4.
A.K. Munavvar.Oila pedagogikasi.-T., ,,O’qituvchi’’ ,1994. 6.
5.
K.O.Matanazarova ,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014. 9. A.
Jo`rayev ,,Tarbiyaviy darslarni o`tish’’ T- ,,O`qituvchi’’ 1994. 10.
399
6. M.Xaydarov ,,Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning mehnat tarbiyasida xalq
an`analaridan foydalanish’’ T-,,Yozuvchi’’ 1995.
7. O’.M.Asqarova, M.Xayitboyev, M.S.Nishonov Pedagogika- ,,Talqin’’ nashriyoti,
2008-yil, 34- bet.
8. A. Xoliqulov, Pedagogik mahorat- Toshkent ,,IQTISOD VA MOLIYA’’, 2011-yil,
44-bet.
9. Ziyonet.uz
400
ФИО автора:
Xakimov Jahongir
SamDU 2-kurs magstranti
Название публикации:
«BUXORO AMIRLIGI AHOLISINING MILLIY-ETIK
TARKIBI»
Anonatsiya:
Ushbu maqolada Buxoro amirligining etnik tarkibi yoritilgan
bo’lib, unda sharq milliy guruhlari bilan birga forsiy xalqlar ham yashaganliklari aks
ettirilgan.
Kalit so’zlar:
Meyendorf, afg’on, xalq, etnik, turkman, o’zbek, tojik.
O’tmish tariximizga nazar solsak milliy davlatchiligimizning turli davrlardagi
yuksalishi va inqirozi, fojialariga daxldor tarixiy voqelar va jarayonlar jamiyatning
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotiga qanchalik ta’sir etganligi yanada
ravshanroq namoyon bo’ladi. Buxoro amirligi tarixida mang’itlar sulolasi hukmronligi
tarixi 1756-yilda boshlanib, 1920-yilga qadar davom etdi. Mang’itlarning hokimiyat
tepasiga kelishi bilan davlat boshlig’i avval xon, so’ngra amir deb yuritila boshlandi,
xonlik esa amirlik deb atala boshlandi.
O’rta Osiyo xonliklari ichida Buxoro amirligi alohida mavqeyga ega bo’lgan
davlat bo’lib, u juda katta hududga ega edi. XVIII asrning o’rtalariga kelib Buxoro
amirligining hududlarida birmuncha o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu davrda Buxoro
xonlari o’z qo’llarida Buxoro shahri va uning atrofidagi tumanlar bo’lmish Vobkent,
G’ijduvon, Qorako’l, Vardonze, Qashqadaryo viloyati hamda Miyonqol vohasini
saqlab qola olgan edi.
K. Meyendorfning yozishicha Buxoroda o'zbeklar va tojiklardan tashqari
turkmanlar, arablar, qalmiqlar, qirg'izlar, qoraqalpoqlar, afg'onlar, lezginlar,
yahudiylar, lo'lilar va nihoyat bir necha ming forslar yashaydi.
15
U so’zlarini davom
ettirib amirligini juda ko'p millatlarni o'z ichiga olgan kichik bir davlat deb atagan.
O’zbeklar tatarlarga ham, qalmiqlarga ham o'xshashligini aytib o’tgan. Ular asosan
15
Мейендорф.Е К Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975. ... -. С. 91.
401
Samarqand, Buxoro, Qorako'l, Qarshi, G'uzor va Miyoqol atrofida joylashganlar
boshqa joylarda uchratish juda qiyin deb aytgan.
Buxoro amirligi O’rta Osiyo hududidagi feodal davlatlar, ya’ni xonliklar ichida
eng kuchli va aholi ko’p yashaydigan davlatlardan edi. XX asr boshida, «Buxoro
aholisi uch yarim million nafardan iborat bo’lgan. Uning maydoni 225.000 km
2
keladi
ya’ni taxminan italiya maydoni bilan teng. Uning aholisining asosiy qismi o’zbek,
turkman, qirg’iz, qozoq, tojik, yahudiy va arablardan iborat»
16
deb yozadi amir Sayyid
Olimxon.
Mirza Olim Maxdum Hoji “Tarixi Turkiston” asarida amirlik aholisi to’g’risida
quydagilarni bayon etadi: “…Aholisi ikki jinsga munqasim boʻlub, shahar va
qishloqlarga sokin (yashagan) boʻlub, sanoʼat, (hunarmandchilik) tijorat va ziroat
(dehqonchilik)ila ishtigʻol qilguvchi, aholisini tojik taʼbir qilinur. Ular lisoni forsiy ila
mutakallim va suniy mazhabdurlar. Andak miqdorda shiʼayi eroniylar ham bordur.
Turkman urugi ham koʻp boʻlub, bular aksar Jayhun atrofida xaymani-shivdurlar.
Shimoli-sharq tarafqdagi sahrolarida boʻlsa qozoq, qalmiq, qoraqalpoq urugʻlaridin.
Shahar va qishloqlarda avoili islomdin buyon yerlashib qolgan mujohidlar avlodidin
xiyli arablar ham bordur. Yahudilar oz miqdorda boʻlub Buxoroda va baʼzi qasabalarda
sokindur. Kobuliy ismi ila mashhur bir xil chankona nom toifalar ham bordur”.
17
XIX asrning 50-yillarigacha butun Buxoro amirligi aholisi o’troq va
ko’chmanchi hayot kechiruvchi aholidan iborat bo’lgan. O’troq aholi tarkibiga, asosan,
tojiklar hamda qadimiy turkiy xalqlar, ya’ni qarluqlar kirishgan. Ko’chmanchi va
yarim ko’chmanchi aholilar tarkibiga esa asosan Zarafshon, Qashqadaryo va
Surxondaryo vohasiga kelib joylashib qolgan ko’chmanchi o’zbek urug’lari vakillari
kirganlar. Shuningdek, bu guruh tarkibiga qisman mahalliy turkiy qabila vakili
bo’lmish xitoy-qipchoqlar va mang’itlar hamda qozoqlar va turkmanlar ham kirishgan.
Amirlik aholisining katta qismini o’zbeklar tashkil qilgan bo’lib, ular juda
ko’plab urug’lar vakili hisoblangan. O’sha davrda Buxoro amirligida o’zbeklarning
umumiy soni 1,5 mln kishi deb ko’rsatilgan. Buxoro xalqining etnik tarkibiga nazar
16
Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. 25-бет.
17
Mirza olim Maxdum Hoji.Tarixi Turkiston.-Toshkent:Yangi asr avlodi.2009.191-192-bet.
402
solsak turkey qabilalar 85% (1million 830ming 454 kishi), Eroniy xalqlar 12%
(258ming 389 kishi), boshqa etnik guruhlar esa 3% (64ming 594 kishi) ni tashkil etgan.
Buxoro amirlk bo’yicha hammasi bo’lib, 2million 53ming 240 kisini tashkil etgan.
O’zbeklar, ya’ni o’zbek urug’lari va qabilalari to’g’risida so’z ketganda
adabiyotlarda turli xil fikrlar, g’oyalar ilgari surilgan. Jumladan, XIX asr ikkinchi
yarmi-XX asr boshlarida yashagan aholining o’zbek qatlami deyarli barcha
adabiyotlarda uchga bo’lingan. Aynan mana shu uch guruhni atash, ularni nomlash
bo’yicha turli xil fikrlar bildirilgan va ilgari surilgan. O’zbeklarning birinchi turiga
olimlar, asosan, o’troq aholi qismini, umuman urug’qabilaviy jihatdan bo’linmagan
qismini kiritganlar. Ularga chig’atoylar, xo’jalar va qarshiliklar kiritilgan. Professor M.
G. Vahobov ularni ilmiy jihatdan atash uchun «Turkiy tilli sartlar» degan ilmiy atamani
qo’llashni taklif etgan bo’lsa,
18
B. Karmisheva «o’troq aholi» degan atamani
qo’llagan. Ikkinchi toifaga mansub bo’lgan o’zbeklarni B. Karmisheva «ilk qabilalar»
deb atab, ularga, asosan mo’g’illar kirib kelgunga qadar bo’lgan turkiy qabilalarning
tarixiy vorislarini, ya’ni turklar, qarluqlar, xalachlar, mirishkorlar va boshqalarni
kiritadi.
19
Ma’lumotlarga qaraganda, Buxoro amirligida yashagan turkmanlar soni
taxminan 200 ming kishi deb ko’rsatilgan.
20
Buxoro amirligi hududida amirlik aholisining kichik qismini arablar tashkil
qilgan.
21
Buxoro hududida yashagan tojiklarni ko’plab uchratish mumkin. Ularning sni
650 ming kishi bo’lgan.
22
Shuningdek, Buxoro amirdigi hududida forsiylar, yahudiylar, hindlar, lo’lilar,
afg’onlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va qalmiqlar ham yashashgan.
18
Вахабов М. Г. Формирование узбекской социалистичсской пации. –Т., 1961. с 30-34, 44, 46.
19
Кармышева Б. X. Очерки этнической истории южннх районов Таджикистана и Узбекистана, с. 86–87.
20
Ўзбекистоннипг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. –Т., 2000,
464 бет.
21
Кармишева Б. X. Очерки этнической истории южньгх районов Таджикистана и Узбекистана, с. 111 – 112.
22
Мейендорф Е К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975. 93 ст
403
Meyendorf
Buxoro
amirligi
aholisini
quyidagicha
taqsimlashgan:
jami 2 478 000.
23
O'zbeklar - 1 500 000
Tojiklar - 650 000
Turkmanlar - 200 000
Arablar - 50 000
Forslar - 40,000
Qalmiqlar - 20 ming
Qirg'izlar va qoraqalpoqlar - 6000
Yahudiylar - 4000
Afg'onlar - 4000
Lezgins - 2000
Lo'lilar - 2 000
Qisqacha xulosa qildigan bo’lsak, Buxor amirligida turli millat
vakillari yashaganliklarini ko’rishimiz mumkin. Bu bilan O’zbekiston hozir ham oldin
ham ko’p millatli xalq bo’lganligi va bir-biriga nisbatan do’stona aloqada faoliyat
yuritganiga guvoh bo’lamiz. Amirlikdagi bu millat vakillari sharq milliy guuhlari bilan
birgalikda forsiy xalqlar bo’lib ular bir-biriga nisbatan ga’yri insoniy ishlarni
qilmaganliklarini ko’rishimiz mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
