9-mavzu. Markaziy Osiyo orqali kechgan qadimiy migrasion jarayonlar va ularning tarixiy hamda etno-madaniy jarayonlarga ko‘rsatgan ta’siri

---

9-mavzu. Markaziy Osiyo orqali kechgan qadimiy migrasion jarayonlar va 

ularning tarixiy hamda etno-madaniy jarayonlarga ko‘rsatgan ta’siri 

 

Reja: 

1) Mavzuning o„rganilganlik darajasi 

2) Markaziy Osiyo orqali kechgan qadimiy migrasion jarayonlar 

3) “Xalqlarning buyuk ko‟chishi” tarixi 

 

      Tayanch    so‘z    va    iboralar:  qadimiy  migrasion  jarayonlar,  ariylar 

migrasiyasi, xunnlar, xalqlarning buyuk ko‟chishi, etno-madaniy jarayonlar  

 

 Turkiy  xalqlar  tarixini  yevropa  tarixshunosligi  bir  necha  asrlar  davomida 

faqat Oltoy mintaqasi, Ichki Osiyo, hatto Uzoq Sharq o„lkalari bilan bog„liq holda 

ta'riflab  keladi.  Bunday  qarash  zamirida  yevropa  olimlari  xizmat  qilgan  mafkura 

ta'siri  yotadi.  Ya'ni, hind-yevropa  nazariyasi  ijtimoiy  fanlarga,  ayniqsa, tilshunos-

likka nisbatan faol ishga solingan paytlardan boshlab, Markaziy Osiyoni, xususan, 

O„rta  Osiyo  mintaqasini  faqat  eroniy  xalqlar  makoni  qilib  ko„rsatishga  urinib 

kelingan. Holbuki, turkiy xalqlar qadim zamonlardan boshlab, ayniqsa, eneolit va 

bronza davrlaridan boshlab, O„rta Osiyoning tubjoy aholisi bo„lgan va prototurkiy 

bosqichda o„troq dehqonchilik madaniyatiga asos solgan. Ushbu fikr yevropa fani 

zo„r berib da'vo qilib kelayotgan ariylar migratsiyasining davri orqali isbotlanishi 

mumkin.  Binobarin,  ariylar  migratsiyasi  ro„y  bergan  mil.  avv.  II  ming  yillik 

o„rtalariga  qadar  O„rta  Osiyoda  yuksak  rivojlangan  sug„orma  dehqonchilik 

madaniyati  hamda  ilk  shaharsozlik  jarayoni  mintaqaning  qadimiy  tubjoy  aholisi 

prototurklarga tegishli edi. Ariylar esa, yevroosiyo cho„l mintaqasining chorvador 

aholisi  edi.  Aholi  nufusining  ortib  borishi,  yaylov  tanqisligi,  tabiatning  davriy 

qurg„oqlanish  (aridizatsiya)  hodisasi  sababli  ariylar  yangi  makon  izlab  ulkan 

ko„chkinchilik jarayoniga kirishgan.  

 

O„rta Osiyoda ular dehqonchilik madaniyati bilan yuzma-yuz keldilar. Avesto 

kitobida bu jarayon o„z aksini topgan. Ko„chmanchilarning hujumlari, mollarni 

haydab ketish, odamlarni qullikka olib ketish kabi lavhalar Videvdot kitobining 3-

fragardida quyuq bo„yoqlarda tasvirlangan. Bu manzara cho„l va o„troq madaniyat 

---

mintaqalari o„rtasidagi azaliy muammo bo„lib kelgan. Ariylar eroniyzabon (hindu-

eron) til bosqichidagi qabilalar ittifoqi edi. O„rta Osiyoda prototurk til uyushmasi 

bilan ariylar qorishuvi mintaqadagi eroniyzabon va turkiy tilli bilingvistik 

munosabatlar mil. avv. II ming yillik o„rtalaridan boshlangan deyishga to„la asos 

bor

 

Turkiychilikning  qadimiy  asoslari  haqida  gap  ketganda,  ayniqsa,  tyrkiy 

xalqlarning o„troq madaniyati, shaharchilik turmush tarzi ildizlarining qadimiyligi 

masalalari  xanuz  rus  va  yevropa  olimlari  tomonidan  baxs  va  munozara  masalasi 

sifatida  o„rtaga  qo„yib  kelinmoqda.  Bu  kabi  chiqishlar  ruhida  masalaga  yevropa-

sentrizm ta'siri yaqqol ko„rinib turadi.   

Markaziy  Osiyo  tarixiy  geografik  madaniy  o„lkalarining  uzoq  o„tmishdan 

boshlab  umumiy  taraqqiyot  yo„llari  tutash  va  baqamti  ekanligini  fan  allaqachon 

isbotlagan.  Geografik  o„rniga  ko„ra  Markaziy  Osiyo  nisbatan  quruq  kontinental 

iqlimli  mintaqa  bo„lib,  uzoq  tarixiy  jarayonlarda  ikki  yirik  xo„jalik  ukladi  – 

nomadik  ko„chmanchi  chorva  hamda  sug„orma  dehqonchilik  o„troq  xo„jalik 

madaniyatining  uyg„unligi  asosida  taraqqiyot  bosqichlarini  boshdan  kechirgan. 

Etno-madaniy jihatdan mintaqa xalqlari qadim zamonlardan boshlab asosan turkiy 

va  eroniy  xalqlarning  yetakchi  mavqyeda  bo„lgani  bilan  belgilidir.  Ushbu  etnik 

qatlamdan tashqari tibet xalqi uzoq tarixda xitoy manbalarida “syan”lar deb atalib, 

til  jihatdan  alohida  mavqyeni  tashkil  etadi.  Tibet  tili  tibet-birma  tillari  guruhiga 

kirib,  tarixiy  izolyasiya  tufayli  nisbatan  mustaqil  rivojlanib  kelgan.  Lekin, 

tibetliklar Markaziy Osiyo tarixiy jarayonlarida qadimdan faol qatnashib kelganlar. 

Ayniqsa, melodiy 8-asrda yirik va kuchli davlatga aylangan Tibet Markaziy Osiyo 

hamda  Uzoq  Sharq  siyosiy  jarayonlarida  tutgan  mavqyelarini  bir  necha  asrgacha 

saqlab  kelganlar.  Hatto,  tibetliklar  oyrat-hashaut-jung„or-qalmiq  istibdodining 

Markaziy  Osiyoda  tugatilishida  (1628-1757)  muhim  rol  o„ynaganliklari  ham 

ma'lum.  

Demak, tarixiy mushtaraklik haqida gap ketganda o„tmish jarayonlarini ayni 

tarixiy  shart-sharoitdan  kelib  chiqib  xolisona  yondashuvlar  asosida  o„rganmoq 

zarurdir.  Tarix  tadqiqotlarining  turli  metodologik  yondashuv  tamoyillari  bo„lgani 

holda, ularning asosida xolisonalik, dalil va isbotlilik, voqyea hodisalarga tarixiylik 

nuqtai nazaridan baho berish yotmog„i lozim.  

---

Markaziy Osiyo xalqlari tarixi ilmiy tarixshunoslik jarayoni nuqtai nazaridan 

bir necha asrlar davomida u yoki bu manfaatlar talash maydonida qolib kelmoqda. 

Jumladan,  Rossiya  tarixshunosligi  Markaziy  Osiyoga  ayniqsa,  19-asrdan  boshlab, 

imperiya  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  yondashuv  asoslarini  ishlab  chiqdi.  Bu 

masalada mahalliy ziyolilarni ham ustalik bilan jalb etib, ularning ma'lumotlaridan 

ham  keng  foydalandi.  Gap  shunda  ediki,  Markaziy  Osiyo,  jumladan,  Turkiston 

o„lkasi  yevropaning  Angliya,  Germaniya,  Fransiya  singari  davlatlari  hamda 

Rossiya  o„rtasida  manfaatlar  kurashi  mintaqasiga  aylangan  edi.  Shu  tufayli, 

xususan,  Sharqiy  Turkistonda  bir  vaqtning  o„zida  va  ketma-ket  mazkur 

davlatlarning  turli  maqsadlardagi  ekspeditsiyalari  va  missiyalari  ish  olib  borgani 

ma'lum.  Maqsad  esa  bir  xil  edi:  har  bir  davlat  mintaqa  xalqlari  tarixini 

madaniyatini,  xo„jalik  xususiyatlarini,  tabiiy  resurlarini,  hokazo,  o„zicha 

o„rganishga va bilishga harakat qilardi. Rossiya S.Oldenburg rahbarligida, Angliya 

A.Steyn  rahbarligida,  Fransiya  R.Pelo  boshchiligida  o„lkani  o„rganish  va  zarur 

manfaatli ma'lumotlarni to„plash uchun ekspeditsiyalar uyushtirgan. Natijada o„lka 

tarixi  va  madaniyati  to„g„risida  katta  miqdorda  ma'lumotlar  to„planib,  Sankt-

Peteburg,  London,  Berlin,  Parij  fondlariga  joylashtirildi.  Biroq,  bu  materiallardan 

foydalanish  asnosida  har  bir  mamlakat  olimlari  o„z  yo„llaridan  borib,  siyosiy 

maqsadlariga  mos  talqinlarni  o„rtaga  qo„yib  bordilar.  Ushbu  tarixiy  materiallar 

to„plangani ularning saqlanib qolishiga ijobiy xizmat qilgani holda, ilmiy istifoda 

davomida  mohiyatan  buzib  ko„rsatishlarga  zamin  bo„lib  xizmat  qildi.  Qolaversa, 

yaqin vaqtlargacha ushbu son-sanoqsiz yozma va  moddiy  yodgorliklar o„z tarixiy 

egalari uchun qo„l yetmas holatda bo„ldi. Yaxshiki, keyingi o„n yilliklar davomida 

mazkur  materialning  turli  xil  nashrlari  yuzaga  kelishi  ularning  mahalliy 

tadqiqotchilar uchun ham “ochilishi”ga xizmat qilmoqda. 

Metodolik  og„ishlarning  maxsus  tizimi  Markaziy  Osiyo  tarixiga  nisbatan 

ataylab joriy etilgan desak xato bo„lmaydi. Ulardan biri 6-o„rtasida tashkil topgan 

Turk  xoqonligi  Markaziy  Osiyo  hududlarini  to„liq  qamrab  olgan  holda  o„z 

tarkibida  bir  qator  mahalliy  davlat  uyushmalarini  nisbiy  avtonom  holda  ushlab 

turgani  ya'ni  Buyuk  Turk  hoqonligining  yaxlitligi  to„g„risidagi  tarixiy  haqiqatni 

e'tirof etishni mazkur metodologiya xush ko„rmas edi. Xuddi shu masalada So„g„d 

davlati  misolini  alohida  ko„rsatish  mumkin.  Sovet  davri  nashrlarida  So„g„dni 

asosan  mustaqil  davlat  sifatida  talqin  qilishga  urinish  yaqqol  sezilib  turadi.  Yoki, 

Choch  o„lkasini  faqat  Turk  xoqonligi  tarkibida  deb  tushunilgan.  Choch  esa, 

tudunning  vakolatli  hokimligi  hamda  tekin  nazoratidagi  yarim  mustaqil  va  o„z 

an'anaviy hokimi bor bo„lgan o„lka edi.  

O„rta asrlar tarixini talqin etishda ham turli noto„g„ri yondashuvlar uchraydi. 

Masalan,  Somoniylar  sulolasi  hukmronligi  davrini  to„g„ridan-to„g„ri  faqat  tojik 

xalqining  davlatchiligi  boshi  qilib  ko„rsatishga  urunish  yillar  davomida  kuzatil-

moqda.  Xolbuki,  bu  davlat  o„z  davri  uchun  mintaqada  yashovchi  xalqlarning 

boshini birlashtirib, ayni chog„da barcha uchun umumiy davlat hisoblangan. Yana 

bir misol: G„aznaviylar sulolasining vakili Mahmudning shaxsi bir qator nashrlarda 

salbiy  ruhda  talqin  qilib  kelinadi.  Ammo,  32  hokimiyat  tepasida  turgan  Mahmud 

G„aznaviy yirik davlat arbobi, harbiy sarkarda, ilm-fan, adabiyot homiysi sifatida 

---

umuman  yetarli  baholanmagan.  Bunday  misollar  tarixda  juda  ko„p  va  ular 

o„zlarining xolisona talqinlarini va umume'tirof mohiyatlarini topmoqlari zarur.  

Turkman  xalqi  tarixining  metodologik  konsepsiyasini  ham  tubdan 

o„zgartirishga  urunish  bugun  hammaga  ma'lum.  Masalan,  aslida  mifologik 

mohiyatga ega bo„lgan O„g„izxonni turkman xalqining bosh ajdodi qilib ko„rsatish, 

uni  naq  besh  ming  yillik  turkmanlarning  Anau  imperiyasining  imperatori  qilib 

ko„rsatishgacha  borib  yetildi.  Qozoq  tarixshunosligida  esa,  etnik  genetik  asosni 

o„ta qadimiylashtirishga, xususan, millatning sak-skif dunyosiga bog„liq ildizlarini 

dalil  isbotsiz  asoslashga  urunish  mavjud.  Xolbuki,  qozoq  xalqi  turkiy  dunyoning 

qipchoq tarmog„iga mansub yirik etnosdir.  

Markaziy  Osiyo  xalqlari  tarixida  ariylarning  o„rni  haqidagi  masala  ham 

bugungi  kunda  ayrim  milliy  tarixlarning  talqinida  alohida  o„ringa  qo„yilmoqda. 

Hatto, to„g„ridan to„g„ri ariylarning avlodi maqomiga da'vo darajasiga yetmoqda. 

Biroq,  ariylar  miloddan  avvalgi  2  ming  yillik  o„rtalarida  ulkan  migratsion 

(ko„chkinchilik)  jarayonini  boshdan  kechirib,  bir  tarmog„i  Hindiston  yarim 

orolining shimoliga, ikkinchi tarmog„i esa, Hozirgi Eron platosiga joylashib yangi 

etno-madaniy,  hududiy  jarayonlarga  asos  solishgan.  O„rta  Osiyoda  “cho„kib” 

qolgan  ariylar  mahalliy  xalqlar  bilan  qorishib,  kelgusida  prototurkiy  va 

eroniyzabon  xalqlar  tarkibiga  singib  ketgan.  Shu  sababli,  bugungi  kunda 

to„g„ridan-to„g„ri  ariylik  da'vosi  ko„rko„rona  milliy  shovinizmdan  boshqa  narsa 

emas.  Bu  faktni  milliy  tarixga  singdirishga  urunish  esa,  noxolislikning  yaqqol 

misolidir. 

Tarixnavislikning  yana  bir  zamonaviy  nuqsoni  mintaqamizda  qaysi  xalqning 

tarixiy mavqyei yetakchiligi haqidagi baxsdir. Jumladan, turkiy xalqlarning o„g„uz, 

qarluq, qipchoq tarmoqlari orasida turkman tarixnavisligi o„g„uzlarni yetakchilikka 

qo„yadi,  qozoq  tarixchilari  esa,  qipchoqlarni  turkiy  xalqlarning  eng  ulug„i  qilib 

ko„rsatishadi.  Aslida  esa,  turkiy  xalqlarning  umumiy  ildizlari  va  umumturkiylik 

g„oyasi  birlamchi  asos  bo„lib  xizmat  qilmog„i  va  bu  chiziqda  barcha  tarmoqning 

tengligi nazariy jihatdan birgalikda asoslanmog„i lozim. Shu qatorda ayrim uyg„ur 

tarixchilari  (Qosim  Masimov  va  boshqalar)  ham  o„z  millatlarini  eng  qadimgi  va 

eng, eng... sifatida ko„rsatishga urinadilar. Hatto, salkam neolit davrida uyg„urlar 

allaqanday  Mu  imperiyasini  tuzishgani  haqida  lof  uradilar.  Bu  imperiyaning 

hududlariga, emishki, Janubiy-Sharqiy  Osiyo, Uzoq  Sharq va hatto, Tinch okeani 

arxipelaglari  ham  kirga  deb  hisoblashadi.  Ularning  fikricha,  o„sha  qadimiyatda 

arxipelag butun quruqlik yer bo„lgan va parchalanib orollarga aylanish keyin ro„y 

bergan  emish.  Bu  kabi  da'volar  tarixiy  haqiqatdan  yiroq  ekanligi  o„z-o„zidan 

ravshan, biroq tarixni qadimiylashtirishga urunish kasali hamon davom etmoqda. 

Markaziy  Osiyo  xalqlari  tarixini  yozishdek  mas'uliyatli  ishga  ayrim  davlat 

rahbarlarining bevosita muallif sifatida kirib kelishi ham milliy tarixlarni metodo-

logik berk ko„chalarga kirib qolishiga sabab bo„lmoqda. Misol uchun S.Niyozov-

ning  “Ruhnoma”  asari  o„z  davrida  muqaddaslashtirish  darajasiga  olib  borildi. 

Yoki,  A.Akaevning  “Manas  va  qirg„iz  davlatchiligi”  nomli  kitobida  qator 

tarixchilikka  xos  bo„lmagan  masalalar  o„rtaga  qo„yilgan.  Shu  kabi  Tojikiston 

Prezidenti  Emomali  Raxmonovning  tojik  xalqi  tarixiga  bag„ishlangan  ishi  ham 

---

milliy  tarixshunoslikda  “yo„riq”qa  aylantirildi.  Bu  esa,  tarixga  tor  milliy  qarash 

kabi nuqsonli yondashuvga sabab bo„lmoqda. 

Markaziy  Osiyo  xalqlari  tarixida  ariylarning  o„rni  haqidagi  masala  ham 

bugungi  kunda  ayrim  milliy  tarixlarning  talqinida  alohida  o„ringa  qo„yilmoqda. 

Hatto,  to„g„ridan  to„g„ri  ariylarning  avlodi  maqomiga  da'vo  darajasiga  yetmoqda. 

Biroq,  ariylar  miloddan  avvalgi  2  ming  yillik  o„rtalarida  ulkan  migratsion 

(ko„chkinchilik)  jarayonini  boshdan  kechirib,  bir  tarmog„i  Hindiston  yarim 

orolining shimoliga, ikkinchi tarmog„i esa,  hozirgi Eron platosiga joylashib yangi 

etno-madaniy,  hududiy  jarayonlarga  asos  solishgan.  O„rta  Osiyoda  “cho„kib” 

qolgan  ariylar  mahalliy  xalqlar  bilan  qorishib,  kelgusida  prototurkiy  va 

eroniyzabon  xalqlar  tarkibiga  singib  ketgan.  Shu  sababli,  bugungi  kunda 

to„g„ridan-to„g„ri  ariylik  da'vosi  ko„rko„rona  milliy  shovinizmdan  boshqa  narsa 

emas.  Bu  faktni  milliy  tarixga  singdirishga  urunish  esa,  noxolislikning  yaqqol 

misolidir. 

Tarixnavislikning  yana  bir  zamonaviy  nuqsoni  mintaqamizda  qaysi  xalqning 

tarixiy mavqyei yetakchiligi haqidagi bahsdir. Jumladan, turkiy xalqlarning o„g„uz, 

qarluq, qipchoq tarmoqlari orasida turkman tarixnavisligi o„g„uzlarni yetakchilikka 

qo„yadi,  qozoq  tarixchilari  esa,  qipchoqlarni  turkiy  xalqlarning  eng  ulug„i  qilib 

ko„rsatishadi.  Aslida  esa,  turkiy  xalqlarning  umumiy  ildizlari  va  umumturkiylik 

g„oyasi  birlamchi  asos  bo„lib  xizmat  qilmog„i  va  bu  chiziqda  barcha  tarmoqning 

tengligi nazariy jihatdan birgalikda asoslanmog„i lozim. Shu qatorda ayrim uyg„ur 

tarixchilari  (Qosim  Masimov  va  boshqalar)  ham  o„z  millatlarini  eng  qadimgi  va 

eng, eng... sifatida ko„rsatishga urinadilar. Hatto, salkam neolit davrida uyg„urlar 

allaqanday  Mu  imperiyasini  tuzishgani  haqida  lof  uradilar.  Bu  imperiyaning 

hududlariga, emishki, Janubiy-Sharqiy  Osiyo, Uzoq  Sharq va hatto, Tinch okeani 

arxipelaglari  ham  kirga  deb  hisoblashadi.  Ularning  fikricha,  o„sha  qadimiyatda 

arxipelag butun quruqlik yer bo„lgan va parchalanib orollarga aylanish keyin ro„y 

bergan  emish. Bu kabi da'volar tarixiy  haqiqatdan  yiroq  ekanligi o„z-o„zidan rav-

shan, biroq tarixni qadimiylashtirishga urunish kasali hamon davom etmoqda. 

Markaziy  Osiyo  mintaqasida  milliy  tarixlar  tarixshunosligi  masalasi  ham 

bugungi  kunda  bir  qator  muammolarni  o„rtaga  qo„ymoqda.  Qo„shni  qardosh 

xalqlar tarixini yaratish jarayonida haqqoniy tarixni tiklashga urinish bilan barobar 

ayrim  matodologik  noto„g„ri  yondashuvlar  ko„zga  tashlanmoqda.  Bularning 

asosida  ayrim  olingan  xalqlarni,  ularning  davlatchiligi  tarixini  mubolag„a 

darajasida, xatto besh ming yillik qadimiy qilib ko„rsatish, tarixiy hudud, madaniy 

ustunlik, haqidagi da'volar, ayrim o„rinlarda mifologik tasavvurlarga haqiqiy tarix 

“kiyimini  kiygazish”  (O„g„izxon  boshchiligidagi  “Anau  imperiyasi”  kabi)  va 

boshqa metodologik og„ishlar yotadi.