Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 3)

---

554 
Favqulodda vaziyatlar taʼsirida psixologik jarohatni boshdan kechirganlarga 
yordam berishning asosiy tamoyillari: 

kechiktirib bo’lmaslik tamoyili jarohatlanuvchiga yordam iloji boricha tezroq 
koʻrsatilishi kerakligini bildiradi; 

hodisa joyiga yaqinlashish tamoyilini mazmuni shundaki, odatiy sharoitda va ijtimoiy 
qurshovda o’tkazishdan iborat; 

normal holat tiklanishini kutish: stress vaziyatini boshdan kechirgan shaxs bilan 
normal odam bilan munosabatda bo’lgandek gaplashish kerak, bemor kabi emas. 
Normal hayot qaytishiga ishonchni qo’llab quvvatlash zarur; 

psixologik taʼsir birligi tamoyili ostida shu tushuniladiki, uning manbai yo bir shaxs, 
yo psixologik yordam protsedurasi hamma uchun birdek bo’lishi kerak; 

psixologik taʼsir oddiyligi shuki, shikastlanuvchini jarohat joyidan olib ketishni, 
yegulik, dam, xavfsiz muhit va unga tinchlanish imkonini berish kerak. 
Tezkor psixologik yordam quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 
-amaliy: aholiga bevosita tezkor psixologik va tibbiy yordam (zarur boʻlganda) 
koʻrsatish; 
-koordinatsion: maxsuslashtirilgan psixologik xizmat aloqalarini va oʻzaro 
hamkorlikni ta’minlash. 
Psixoterapiya va psixoprofilaktikani oʻtkazish 2 yo’nalishda olib boriladi. Birinchisi 
aholini sog’lom qismi bilan profilaktika ko’rinishida. Ikkinchi yo’nalish nerv psixik 
buzilishlari rivojlangan shaxslar bilan psixoterapiya va psixoprofilatika ishlarini olib 
borish. 
Favqulodda-ekstrimal vaziyatlarda insonda quyidagi simptomlar paydo boʻlishi 
mumkin: 

Alahsirash; 

Gallyutsinatsiya; 

Apatiya; 

Harakat qoʻzgʻaluvchanligi; 

Stupor; 

Agressiya; 

---

555 

Qoʻrquv; 

Isterika; 

Nerv titrogʻi 

Yigʻi. 
Ushbu vaziyatda psixolog yordami birinchi navbatda nerv "razryadka"si uchun 
sharoit yaratishdan iborat. Alahsirash va gallyutsinatsiya
.
Inqirozli vaziyat insonda 
kuchli stressga, kuchli nerv zoʻriqishiga, organizmda muvozanatni buzilishiga, nafaqat 
jismoniy, balki psixik sogʻligʻiga ham taʼsir qiladi. Bu mavjud psixik kasallikni 
zo’raytirishi 
mumkin. 
Alahsirashni 
asosiy 
belgisiga 
jarohatlantiruvchini 
notoʻgʻriligiga ishontirib bo’lmaydigan yolg’on tasavvurlar yoki xulosa chiqarishlar 
kiradi. Gallyutsinatsiyada esa ayni damda sezgi organlariga taʼsir etmayotgan xayoliy 
obyektlar mavjudligi hissini boshdan kechirish kuzatiladi (ovozlar eshitish, yoʻq 
odamlarni kp’rish, hid sezish…). Bunday holda 
1)
Tezkor psixologik yordamni kutish, tibbiyot xodimlariga murojaat qiling; 
2)
Soha xodimlari kelgunigacha jarohatlanuvchi oʻziga atrofdagilarga zarar 
yetkazmasligini kuzatib turing. Undagi xavf tug’diruvchi predmetlarni olib 
qo’ying; 
3)
Jarohatlanuvchini izolyatsiyalang va bir oʻzini qoldirmang; 
4)
Jarohatlanuvchi bilan tinch ovozda gaplashing. Uni gapini maʼqullang, 
ishontirishga harakat qilmang. 
Apatiya uzoq zo’riqishdan, samarasiz ishdan yuzaga keladi; yoki jiddiy 
omadsizlikdan, o’z faoliyati mazmunini ko’ra olish to’xtaganidan; yoki falokatga 
uchragan yaqin odamini qutqarib qololmay halok bo’lganidan kelib chiqadi. 
Charchoq hissi paydo bo’ladi harakat qilgisi ham, gapirgisi ham kelmaydi. Harakat va 
so’z juda qiyinchilik bilan amalga oshiriladi. Qalbida bo’shlik, befarqlik, hissiyotni 
ham namoyon qilishiga kuch yo’qligi kuzatiladi. Agar insonni bu holatida yordamsiz, 
ko’maksiz qoldirsa apatiya depressiya (qiynoqli og’ir) emotsiya, xulqdagi 
passivlik, aybdorlik hissi, hayotdagi qiyinchilik oldida ojizlikka o’tib ketadi. Apatiya 
bir 
necha 
soatdan 
bir 
necha 
haftagacha 
cho’zilishi 
mumkin. 

---

556 
Asosiy belgilari: atrofdagilarga befarq munosabat; tormozlanish, lanjlik; sekin, uzoq 
pauzali nutq. Ushbu vaziytada: 
a)
Jarohatlanuvchi bilan gaplashib ko’ring. Unga bir qancha oddiy savollar bering: 
“Isming nima?”, “Oʻzingni qanday his qilyapsan?”, "Biror narsa yeysanmi?". 
b)
Jarohatlanuvchini dam olish joyiga kuzatib qoʻying, qulay joylashishiga yordam 
bering (oyoq kiyimini albatta yeching). 
c)
Jarohatlanuvchini qo’lini ushlang yoki o’z qo’lingizni peshonasiga qo’ying. 
d)
Jarohatlanuvchiga uxlab olish yoki shunchaki dam olish imkonini bering. 
e)
Dam olishga imkon bo’lmasa, jarohatlanuvchi bilan koʻproq gaplashing, uni 
istalgan hamkorlikdagi faoliyatga jalb qiling (aylanish, choy yoki kofe ichishga 
borish, atrofdagilarga, yordamga muhtojlarga yordamlashish). 
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, har qanday vaziyatda inson hayoti va qadri 
birinchi darajali vazifadir. Yuzaga keladigan turli favqulodda vaziyatlar chog’ida 
ularning psixologik jihatdan tayyorligi, va psixologik yordamning kerakli vaqtda 
berilishi ko’ngilsiz va ayanchli hodisalarning oldini oladi.