Mehnat ishlab chiqarish tadbirkorlik qobiliyati kapital halim hamroyev tadbirkorlik asoslari

ham ko‘payadi. Shuning uchun tadbirkorlik faoliyati va sarmoyaning
samaradorligini oshirish asosiy y o ‘llaridan biri sarmoya aylanishini
tezlashtirish hisoblanadi. Buning uchun esa, birinchi navbatda, tadbir­
korlik sarmoyasining aylanish jarayonini chuqurroq tahlil qilish zarur.
Tadbirkorlik sarmoyasi o ‘z harakatida ishlab chiqarish va muomala
(ayirboshlash) bosqichlarini bosib o ‘tadi. Shu sababli sarmoyaning ay­
lanish vaqti ishlab chiqarish vaqti bilan muomala vaqti y ig ‘indisidan
iborat boTadi. Ishlab chiqarish vaqti mehnat vositalari va predmetlari
keltirilgan paytdan boshlab ulardan tayyor mahsulot chiqargan paytga-
cha b o ig a n davrdan iborat. U uch qismdan tashkil topadi: 1) ish davri;
2) tanaffuslar; 3) xomashyo va materiallaming ishlab chiqarish zaxira-
sida boTish vaqti.
Ish davri mehnat predmetlarining bevosita mehnat ta’siri ostida
bo‘lish vaqtidir. Uning uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xarak-
teri, bir y o ‘la qoTlaniladigan mehnat massasi va mehnat unumdorligiga
bogTiq.
Tanaffuslar tabiiy (tayyorlanayotgan mahsulotni sovutish, quritish
va boshqa jarayonlar) va tashkiliy (dam olish kunlari, tushlik, ovqatlan-
ish vaqti, ishlanmagan smenalar, ish tartibining buzilishi va boshqalar)
xarakteriga ega bo‘lib, ularni qisqartirish mumkin.
Mehnat predmetlari va vositalarining ishlab chiqarish zaxirasida
boTish vaqti - ular ishlab chiqarish bo‘sag‘asida bo‘lib, uning uzluksiz-
ligini ta’minlab turgan davridir.
Muomala vaqti ikki qismdan iborat: 1) ishlab chiqarish vositalarini
xarid qilish, tashib kelish va ularni yetkazib beruvchilari bilan hisob-
kitob qilish vaqtlari; 2) tayyor mahsulotni sotish vaqti — tayyor mahsu-
295

---