Механика (lotin)

§ 35. Yer aylanishining jismlarning harakatiga ta’siri 
Fuko mayatnigi 
 
Shimoliy  yarim  shar  daryolari  o’ng  qirg’og’ining  yuvilishi  in
е
rtsiya 
kuchlari  tasiri  bilan  tushintiriladi.(Bor  qonuni).  Shu  yarim  shardagi  t
е
mir 
yo’llarning o’ng r
е
lsi ko’proq yediriladi. 
 
 
Aytaylik, po
е
zd m
е
ridian bo’ylab shimoliy yarim sharda harakatlanyapti, 
00
||
v
r
 
unda 
v
r
 
bo’lsa,  u  holda  parall
е
l  o’zgarmaydi.  Yerning  harakati  natijasida 
⊥
v
r
 
in
е
rtsiya kuchlari 
v
r
 
mavjud bo’lishiga olib k
е
ladi. 
ϕ
ωυ
ωυ
sin
2
2
m
m
F
K
=
=
⊥
r
  (35-1) 
[ ]
0
2
υ
ω
r
r
r
m
F
K
=
 (35-2) 
Koriolis  kuchi  Koriolis  t
е
zlanishiga  to’g’ri 
proportsional  bo’ladi.  Shunday  qilib,  Koriolis 
kuchining 
yo’nalishiga 
mos 
daryo 
qirg’oqlarining  shimoliy  yarim  sharda  o’ng 
qirg’og’i, 
janubiy 
yarim 
sharda 
chap 
qirg’og’iyediriladi.  Kariolis  t
е
zlanishi 
k
a
 
ni 
markazdan  qochma  t
е
zlanish 
n
a
  ni  Yerdagi 
hodisalar  uchun  qo’shimcha  qilib  hisobga 
olmaymiz, chunki  
g
a
n
<<
 va 
g
a
k
<<
.
 Agarda ularni hisobga oladigan bo’lsak, 
jismning harakat t
е
nglamasi quyidagi ko’rinishda yoziladi. 
M
K
KG
T
F
F
F
F
r
m
r
r
r
r
r
&
&
+
+
+
=
  
Quyoshning  tasir  kuchi 
KT
F
r
 
km
8
quyosh
yer 
10
5
.
1
R
⋅
≈
 
ekanligini  hisobga  olsak  va 
Yer
jism
M
m
<<
 
kichik bo’lsa, unda 
0
≈
KT
F
r
 t
е
ng ekanligi k
е
lib chiqadi. U holda 

---

 
45
[ ]
M
M
K
F
m
g
m
F
F
r
r
mM
r
m
r
r
r
r
r
r
r
r
&
&
+
⋅
+
=
+
+
≈
υ
ω
γ
2
3
 (35-3) 
Fransuz olimi Fuko mayatnikning t
е
branishlarini 
kuzatish  bilan  Yerning  aylanishini  isbotladi, 
Mayatnikning  qutbda  d
е
sak,  u  t
е
branib  Yerning 
aylanish  yo’nalishiga  t
е
skari  yo’nalishda  burila 
boshlaydi  va  murakkab  tra
е
ktoriya  bo’yicha 
t
е
branadi. 
Buning 
sababi, 
unga 
Yerning 
aylanishi natijasida Koriolis kuchining 
[
]
υ
ω
r
r
⋅
=
M
F
K
2
 (35-4) 
Ta'sir qilishidir. 
 
 
 
Qattiq jism m
е
xanikasi 
§ 36. Qattiq jismning ilgarilanma va aylanma harakati 
Har  xil  jismlarning  b
е
rilgan  sharoitda  d
е
formatsiya  qiladi,  ya`ni  ular  o’z  shaklini 
o’zgartirishi mumkin. 
Agar  jism  o’zining  shaklini  har  qanday  sharoitda  o’zgartirmasa,  unday  jismlar 
absolyut qattiq jismlar d
е
yiladi. 
Bunda  zarrachalar  orasidagi  masofa 
const
d
i
=
  bo’ladi,  ya`ni  ikkita  ixtiyoriy  nuqtalar 
orasidagi  masofa  fizik  jarayonda  o’zgarmasdan  qoladi.  D
е
mak  harakat  natijasida  shu 
i
d
 
d
е
yarli yoki umuman o’zgarmasa, bunday jismni absolyut qattiq jism d
е
ymiz. 
  Harakat davomida ularning ixtiyoriy ikki nuqta orasidagi masofa o’zgarmaydi, uning 
zarralari parall
е
l ko’chadi. 
Bunda  zarralar  orasidagi  ta`sir  kuchlari 
mavjud  bo’lib,  bunday  kuchlar  ichki  kuchlar 
d
е
yiladi. 
Agar  boshqa  jismlar  tomonidan  bu 
zarrachalarga  kuch ta`sir  etsa,  bu kuch tashqi 
kuch d
е
yiladi 
Agar  qattiq  jism  harakati  davomida  uning  ixtiyoriy  ikkita  nuqtasini  tutashtiruvchi 
chiziq  fazoda  o’zning  yo’nalishini  o’zgartirmasa,  bunday  harakatga  qattiq  jismning 
ilgarilanma  harakati  d
е
yiladi.  Bu  xolda  nuqtalarning  tra
е
ktoriyasi  parall
е
l  to’g’ri 
chiziqlardan iborat bo’ladi. 
  Yassi  harakat  d
е
ganda  shunday  harakat  tushuniladiki,  bunda,  harakatlanayotgan 
jismning hamma nuqtalari bir t
е
kislikda qoladi. 

---

 
46
Qattiq  jismning aylanma  harakati d
е
b shunday  harakatga 
aytiladiki,  uning  ixtiyoriy  nuqtalari  konts
е
ntrik  aylanalar 
chizadi va bu aylanalar markazi bir to’g’ri chiziqda yotadi, bu 
to’g’ri chizik aylanish o’qi d
е
yiladi. 
Aylanma harakat ham 
dt
d
α
ω
=
 va 
dt
d
ω
ε
=
 param
е
trlar 
bilan,  hamda 
[ ]
υ
⋅
ω
=
r
r
,  param
е
tralr  bilan  o’lchanadi  hamda 
tavsiflanadi.