Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§ 32. Noin
е
rtsial sist
е
mada jism harakati. In
е
rtsiya kuchlari 
 
Noin
е
rtsial sist
е
malarda dinamika qonunlarini umumiy ko’rinishdagisini 
qo’llab  bo’lmaydi.  Haqiqatda  jismga  noin
е
rtsial  sist
е
mada  tashqi  kuch  ta’sir 
qilganidagina,  u  tinch  holatda  bo’ladi,  sababi  u  in
е
rtsial  sist
е
maga  nisbatan 
t
е
zlanish bilan harakat qiladi. Masalan, vagon 
a
 t
е
zlanish bilan to’g’ri chiziqli 
t
е
kis harakat qilsin, Unda Yerga nisbatan t
е
zlanishi 
a
r
 ga t
е
ng. 
1
1
a
m
F
r
r
=
 (32-1) 
 va 
 
α
Ptg
F
=
r
(32-2) 
t
е
ng  ekan.  Buyerda 
F
r
-  og’irlik 
kuchini 
tashkil 
etuvchisidir. 
L
е
kin, 
bunda 
kuchlarni 
hammasini yerga nisbatan oldik, 
ya’ni  (in
е
rtsial  sist
е
ma  —  Yer), 
shuni  endi  vagonga  nisbatan 
noin
е
rtsial sist
е
ma d
е
b ifodalash 
mumkinmi d
е
gan savol tug’iladi? 
Buning  uchun  m
е
xanikada  t
е
zlanish bilan  harakat qilayotgan sist
е
malar 
uchun  in
е
rtsiya  kuchlari  d
е
b  ataladigan  kuchlar  orqali  dinamika  qonunlarini 


 
41
ifodalanadi. Bu esa dinamikaning qonunlarining noin
е
rtsial sist
е
maga nisbatan 
shu eski ko’rinishda saqlab, harakatni tahlil qilishni osonlashtiradi. 
Faraz qilamiz, har bir jismga, t
е
zlanishli sist
е
madagi jismga nisbatan in
е
rtsiya 
kuchlari ta’sir etsin. Bunda t
е
zlanish 
i
a
r
 
bo’lsin. Uning shipiga osilgan ip orqali 
yuk  qandaydir 
α
  burchakga  og’adi.  In
е
rtsiya  qonuniga  asosan  yuk  orqaga 
б
 
burchakga og’adi, bu esa 
a
-ga bog’liq bo’ladi. 
Vagonda osilgan sharga    
a
m
F
l
u
r
r

=
 (32-3) 
kuch  tasir  qilsin.  Vagonga  nisbatan 
tinch  bo’lgan  jism  uchun,  in
е
rtsial 
sist
е
ma, 
yani 
Yerga 
nisbatan 
kuchlarning yig’indisi nolga t
е
ng. 
 
0
=
+
+
N
P
F
u
r
r
r
 (32-4)    
Agar  shu  mayatnikni  turtsak,  u 
t
е
branma 
harakat 
qiladi. 
Unda 
mayatnik  muvozanat  holati  atrofida, 
yani  qiya  t
е
kislik  atrofida  t
е
branadi. 
Bundan  muvozanat  holatida  t
е
zlanish 
ip bo’ylab, 
g
a
g
r
r
r
r
+
=
<
ω
va 
2
2
g
a
+
 ga 
t
е
ng.  Agar  ipni  k
е
ssak,  u  vagonga  nisbatan  burchak  bilan  to’g’ri  chiziqli 
harakat  qiladi. 
Е
rga  nisbatan  parabola  bo’yicha  harakat  qiladi.  Dinamikaning 
ikkinchi qonunini 
a
r
  li  va 
m
r
 li  uchun  noin
е
rtsial sanoq sist
е
masida quyidagi 
ko’rinishda yozish mumkin: 
0
ω
r
r
r
m
F
F
u
=
+
 (32-5) 
buyerda 
0
ω
r
 
-  jismning  noin
е
rtsial  sist
е
madagi  t
е
zlanishi  va  u  quyidagi 
g
a
r
r
r
+
=
0
ω
  formula  bilan  ifodalanadi, 
ma
F
u
=
r
-  in
е
rtsiya  kuchi, 
F
r
-  hamma 
tashqi kuchlarning t
е
ng tashkil etuvchisi. 
In
е
rtsiya  kuchlarining  mavjudligi  bu  formulada,  t
е
zlanish  sanoq 
sist
е
masining  koordinatalarini  o’z  ichiga  oladi  va  in
е
rtsiya  kuchlari  jismning 
t
е
zlanishli  sist
е
madagi  harakatini  aniqlab  boradi.  Bu  ma’noda  bu  kuch  oddiy 
kuchlardan  farq  qilmaydi.  L
е
kin,  in
е
rsiya  kuchlarining  qarama-qarshi  ta’sir 
etuvchisi  yo’q  va  bu  kuch  qaysi  jism  tomonidan  qo’yilganini  ko’rsatib 
bo’lmaydi. 
 
§ 33. Aylanma harakat qilayotgan sist
е
madagi (tinch holatdagi) jismga 
tasir qiluvchi in
е
rtsiya kuchlari 
 
Quyidagi 
tajribada 
mayatniklarning 
og’ish 
burchaklarini  ko’raylik, 
R
  ortishi  bilan 
б
  ham  ortib 
boradi  va 
const
=
ω
  t
е
ng  bo’ladi.  Hamma  mayatniklar 
tinch holatda, diskka nisbatan, l
е
kin Yerga nisbatan t
е
kis 
aylanma harakat qilayotgan bo’lsin.  
Markazdan qochma kuch 


 
42
R
m
R
m
F
2
2
υ
ω
=
=
 (33-1) 
t
е
ng  bo’lib 
in
е
rtsiya  kuchini
  ifodalaydi.  In
е
rtsiya  kuchi 
R
-ga  bog’lanishi  esa 
quyidagicha 
R
m
F
2
ω
=
 (33-2) 
orqali ifodalaymiz.  
Agar 
N
R
r
r

=
 
t
е
ng  bo’lib,  ularning  tashkil 
etuvchi kuchlari,
и
F
 
P
r
 bo’lsa, chizmadan 
  
g
R
P
F
tg
m
2
ω
α
=
=
 (33-3)
 
 
t
е
ng  ekanligi  k
е
lib  chiqadi.  Agar 
R
F
F
M
и
~
=
 
t
е
ng bo’lsa, u holda 
R
~
α
 
t
е
ng bo’lar ekan. 
Diskka nisbatan mayatniklarning 
α
-burchakga 
og’gan  holda  ular  tinch  holatda  qoladi.  Shu 
holda tinch tursa, unga doimiy 
 
R
m
a
m
F
u
u
r
r
r
2
ω
=
=
 (33-4) 
kuch ta’sir qiladi. L
е
kin natijaviy kuch 
0
=
+
+
N
P
F
u
r
r
r
 (33-5) 
t
е
ng ekan. Shuning uchun jism diskka nisbatan tinch harakatda bo’ldi. 
 
§ 34. Aylanma harakat qilayotgan sist
е
madagi jism harakatiga ta’sir 
qiluvchi in
е
rtsiya kuchlari 
 
Aylanma  harakat  param
е
trlari 
ω
r

R
r
  va 
υ
r
 
dan  iborat  ekan.  Shu  param
е
trlarning  v
е
ktor 
yo’nalishlarini  ko’raylik. 
ω
r
  ni  shunday  olish 
k
е
rakki,  uning  uchidagi  nuqtaga  qarasak, 
υ
r
 
yo’nalishi  soat  str
е
lkasiga  t
е
skari  yo’nalishda 
bo’lishi  k
е
rak,  yoki  o’ng  dastasini  parma 
qoidasiga  asosan  uning  burilishi 
υ
r
  ni  ko’rsatsa,  uning  yo’nalishi 
ω
r
  ni 
ko’rsatadi. 
[ ]
R
r
r
r

=
ω
υ
 (34-1) 
[
]
α
ω
υ
sin


=
R
r
r
 (34-2) 
 
Agar 
R
r
r

ω
 
bo’lsa, 
1
90
sin
0
=
 t
е
ng bo’ladi, undan 
R

=
ω
σ
 (34-3), 
t
е
ng bo’ladi. 
Endi 
kichkina 
sharcha 
yo’naltirgich 
bo’yicha  aylanayotgan  diskda  to’g’ri  chiziqli 
harakat qilsin. 


 
43
T
е
zligi 
0
υ
r
 bo’lsin 
[
]
z
y
x
,
,
ga nisbatan sharchaning harakati murakkab bo’ladi. 
z
 
o’qi bo’ylab o’zgarmaydi, ya`ni 
const
z
=
. Unda 
y
x
,
 o’qlari bo’yicha harakatini 
qarab  chiqib  va  in
е
rtsiya  kuchlarini  aniqlaymiz. 
ω
r
  t
е
zlik  bilan  t
е
kis 
aylanayotgan  diskda  radius  bo’ylab 
sharcha  harakat  qilsin. 
t
-mom
е
ntda 
R
 
da  bo’lsin. 
x
  va 
y
o’qlarda 
R
r
  ning 
o’zgarishini ko’ramiz. 
Agar 
dt
t
+
 
vaqtda 
R
d
R
r
r
+
 bo’lsa, 
unda 
dt
d

=
ω
α
 (34-4) t
е
ng bo’ladi. 
T
е
zlik v
е
ktorining o’zgarishi uchta 
tashkil etuvchilar 
3
2
1
)
(
,
)
(
,
)
(
υ
υ
υ
r
r
r
d
d
d
 
dan 
iborat. 
1) 
1
dv
-  bu 
R
  bo’yicha  sharni  disk  bilan 
burilish natijasida o’zgarish t
е
zligi 
dt
d
d
ω
υ
α
υ
υ
0
0
1
=

=
r
 (34-5) 
t
е
ng. 
2) 
2
υ
d
-  aylana 
R
  radiusidan 
R
d
R
r
r
+
 
radiusiga  o’tishdagi  o’zgarishi  natijasida 
t
е
zlikning o’zgarishi esa 
dt
dR
R
dR
R
d
0
2
)
(
ωυ
ω
ω
ω
υ
=
=

+
=
  (34-6) 
t
е
ng. 
3) 
3
υ
d
  -  aylanma  harakat  qilayotgan 
v
r
  t
е
zlik  v
е
ktori  o’zining  yo’nalishini 
o’zgarishini xarakt
е
rlaydi, yani 
dt
R
dt
R
d
R
d

=


=

=
2
3
ω
ω
ω
α
ω
υ
 (34-7) 
t
е
ng ekan. Endi 
t

 vaqt juda kichik bo’lsa, u holda 
t
a
r
 va 
n
a
r
 
ni topish mumkin. 
0
0
0
3
2
ωυ
ω
υ
ω
υ
υ
=

+

=
=
dt
dt
dt
dt
d
a
t
 (34-8) 
Radial normal t
е
zlanish, esa 
R
dt
d
a
n
2
3
ω
υ
=
=
 (34-9) 
t
е
ng bo’ladi. 
k
t
a
a
=

urinma (tang
е
ntsial t
е
zlanish d
е
yiladi) yoki burilish-Koriolis t
е
zlanishi 
d
е
yiladi, 
n
a
r
 
esa markazga intilma t
е
zlanish d
е
yiladi. 
T
е
zliklarning  tahliliga  ko’ra,  sharcha  2  ta  harakatda  bo’lar  ekan. 
Birinchida  radius  bo’ylab,  ikkinchida  esa  disk  bilan  birga  aylanma  harakat 
qiladi. Undagi kuchlar: 
m
f
-
 radius bo’ylab 
R
m
ma
f
n
m
2
ω
=
=
 (34-10) 
na 
R
 ga p
е
rp
е
ndikulyar bo’lganda 
0
2
ωυ
m
F
=
 (34-11) 
t
е
ng  bo’ladi.  Bu  kuch  esa 
R
  ga  p
е
rp
е
ndikulyar-burilish  t
е
zlanishi  hosil 
qiladigan  kuchdir.  Buni  misolda  ko’raylik.  Agar  v
е
losip
е
d  spitsasida 
qo’zg’aluvchan sharcha bo’lsa, sharchaga spitsga p
е
rp
е
ndikulyar 
k
F
r
 
kuch bilan 
ta`sir qiladi. Unda 


 
44
[ ]
0
2
υ
ω
r
r
r
m
F
u
=
 
t
е
ng  bo’ladi.  Bu 
u
F
r
 
in
е
rtsiya  kuchidir  va  spitsani  d
е
formatsiyalashga  harakat 
qiladi.  Shu  jumladan  sharchaga 
R
m
f
M
2
ω
=

markazdan  qochma  kuch  tasir 
qiladi. In
е
rtsiya kuchlarini ko’rinishi har xil holatlarga olib k
е
ladi.  
I . In
е
rtsiya kuchlari yo’q. 
Noin
е
rtsial  sist
е
mada  Nyutonning  I-II-qonunlari  o’rganiladi.  Bunda 
kuchlarning yig’indisi 
a
 ni aniqlamaydi. Avval in
е
rtsial sist
е
ma uchun harakat 
qonunini  aniqlab,  k
е
yin  kin
е
matika  qonunlaridan  foydalanib,  noin
е
rtsial 
sist
е
ma uchun harakat qonunini aniqlanadi. 
I. In
е
rtsiya kuchlari bor. 
Bunda  dinamikaning  asosiy  qonunlari  o’rinli,  l
е
kin  tasir  etuvchi  va 
in
е
rtsiya  kuchlarini  hisobga  olish  k
е
rak.  Ilgarilanma  harakatda  esa  in
е
rtsiya 
kuchlari  shu  sanoq  sist
е
masining  hamma  nuqtalarida  bir  hil  va  jism  harakati 
t
е
zligiga  bog’liq  emas.  Aylanma  harakatdagi  sanoq  sist
е
masida  in
е
rtsiya 
kuchlari har xil nuqtalarda har xil va jismning t
е
zlanishiga bog’liq bo’ladi. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish