Механика (lotin)


§26. Yerning tortish maydonida jism



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§26. Yerning tortish maydonida jism  
en
е
rgiyasining o’zgarishi 
 
Е
r  ustidagi  jismga 
Е
rning  tortish  kuchi  doimo 
ta`sir  qilib  turadi.  Agar  jism  o’lchami 
R
l
<<
  bo’lsa,  u 
holda 
Е
rning  tortish  kuchi  doimo  Yer  radiusi 
( )
Ер
R
 
bo’ylab  yo’nalgan  bo’ladi.  Jismni  Yer  markazidan 
uzoqdagi  holati  ya`ni 
S
  ni  o’zgartirsak,  unda  ish 
bajariladi.  Bu  ish  jismning  kin
е
tik  yoki  pot
е
ntsial 
en
е
rgiyasining o’zgarishiga 
(
)
W
A

=
 t
е
ng bo’ladi. 
Faraz  qilaylik,  jism  kuch  maydonida  harakat 
qilayapti.  Bu  maydonda  Yerning  tortish  kuch  chiziqlari 
mavjud. Bunda shu kuchga qarshi ish bajarish k
е
rak. 
Agar  kuch 
F
r
  yuqoriga  yo’nalgan  bo’lsa,  u  holda 
bajarilgan ish  
Fh
A
=
 (26-1) 
t
е
ng  bo’ladi.  Nyutonning  II  —  qonuniga  asosan 

=
i
F
a
m
r
r
 t
е
ng edi. Kin
е
tik en
е
rgiyaning o’zgarishi esa  
υ
υ
d
m
dW
k
=

 
T
F
F
dt
d
m

=
υ
 (26-2) 
t
е
ng  bo’lsa, 
Е
rning  tortish  kuchi 
mg
F
=
  t
е
ng  bo’ladi. 
Endi (26-2) ni 
ds
 ga ko’paytirib int
е
grallaymiz. 
s
d
F
s
d
F
s
d
dt
d
m
T
r
r
r
r
r

=
υ
 (26-3) 
va   
vdt
ds
=
  t
е
ng  ekanligini  hisobga 
olsak, u holda  



=

b
a
d
m
ds
mg
ds
F
h
h
υ
υ
υ
υ
0
0
 
2
2
2
2
b
a
m
m
mgh
Fh
υ
υ

=

 
2
2
2
2
b
a
m
m
mgh
Fh
υ
υ

+
=
 (26-4) 
t
е
ng ekanligi k
е
lib chiqadi. 
D
е
mak  bajarilgan  ish 
Fh
A
=
 
jismning 
kin
е
tik 
en
е
rgiyasining  
o’zgarishi  bilan  og’irlik  kuchining 
h
 yo’lda bajargan ishiga t
е
ng ekan. 
Agar 
b
a
υ
υ
=
 t
е
ng bo’lsa, 
mgh
Fh
A
=
=
(26-5) 
t
е
ng bo’lar ekan. 


 
33
Agar 

B
A
Fds
 
ni  chizmadan  foydalanib, 
α
cos
ds
dh
=
ni  hisobga  olib 
hisoblasak, unda  


+
=
B
A
b
a
mv
mv
mgh
Fds
2
2
2
2
 (26-6) 
ni  k
е
ltirib  chiqarish  mumkin.  Bu  bajarilgan  ish  bosib  o’tilgan  yo’lning 
yo’nalishiga bog’liq emas. 
Agar jismni 
B
dan 
A
 nuqtaga ko’chirsak, unda jism  
mgh
W
A
k
=
=
 (26-7) 
en
е
rgiyaga  ega  bo’ladi.  Buyerda 
K
W
–  jismni 
Е
rning  tortish  maydonidagi 
ko’chirilishida 
mgh
  en
е
rgiya  sarf  qilinadi  yoki 
mgh
  en
е
rgiya  olinadi 
(qandaydir  sist
е
ma  tomonidan)  D
е
mak,  jism  qandaydir 
W
  pot
е
ntsial  en
е
rgiya 
zapasiga ega ekan. Unda  
const
mgh
W
=
=
 (26-8) 
uchun, 
0
=
h
  bo’lganda 
Е
rda 
const
W
=
  kattaligini  aniqlash  mumkin.  Shu 
printsipga  asosan  ikkita  jism  orasidagi  ta`sir  etuvchi  kuchning  pot
е
ntsial 
en
е
rgiyasini hisoblashimiz mumkin. 
 
§27. En
е
rgiyaning saqlanish va o’zgarish qonuni. 
    
Faraz  qilaylik  jism  faqat  Yerning  tasirida  harakat  qilsin,  ya`ni 
g

t
е
zlanish  bilan  pastga  qarab,  bunday  harakat  Yerning  tortish  maydonidagi 
harakat d
е
b ataladi. Avvalgi mavzudan  
2
2
2
2
b
a
mv
mv
mgh
Fh

+
=
 (27-1) 
edi, yani 
0
=
F
, bunda tashqi kuch yo’q, u holda  
 
2
2
2
2
b
a
mv
mv
mgh
=
+
 (27-2) 
   
b
a
h
h
h

=
 (27-3) 
 
  
const
W
mv
mgh
mv
mgh
b
b
a
a
=
=
+
=
+
0
2
2
2
2
 (27-4) 
Bu  esa  Yerning  tortish  maydonida  harakat  qilayotgan  jism  uchun 
m
е
xanik  en
е
rgiyaning  saqlanish  qonunidir.  D
е
mak  har  qanday  nuqtada,  har 
qanday vaqtda  
const
W
W
p
k
=
+
 (27-5) 
ekan. 
En
е
rgiya  yo’qolmaydi,  bir  turdan  ikkinchi  turga  o’tadi,  ya`ni 
k
p
k
W
W
W


  ko’rinishda  o’zgaradi.  Unda  ishqalanish  kuchi,  r
е
aktiv  kuch 
bo’lsa, u holda unga qarshi ish bajariladi jism shu en
е
rgiyani yo’qotadi. L
е
kin 
bu issiqlik en
е
rgiyaga aylanadi. 
 


 
34
§28. Ishqalanish kuchlari 
 
Bir  jismning  yuzasi  bo’ylab  ikkinchi  jism  harakat  qilganda  uning 
harakatiga  to’sqinlik  qiluvchi  va  ularning  bir-biriga  t
е
gib  turgan  yuzalarida 
vujudga  k
е
luvchi  kuchga  ishqalanish  kuchlari 
d
е
yiladi. 
Ishqalanish 
kuchlari 
m
е
xanik 
en
е
rgiyaning  issiqlik  en
е
rgiyasiga  aylanishiga 
olib  k
е
ladi,  Shu  sababli  bu  jarayonni 
batafsilroq tahlil qilamiz. 
Faraz  qilaylik,  jism  boshqa  jism  yuzasi 
bo’ylab  to’g’ri  chiziqli  t
е
kis  harakat  qilsin, 
ya’ni 
const
=
υ
r
 
unda 
0
=
+
u
ish
f
F
r
r
,    va  r
е
aktsiya 
kuchi 
n
P
N
r
r
=
 
t
е
ng bo’ladi,  bu  yerda 
n
P
r
-normal 
bosim kuchi. Agar tashqi kuch 
0
=
ТК
F
r
 
bo’lsa, u holda 
u
f
dt
d
m
r
r

=
υ
 
t
е
ng bo’ladi, 
buni 
ds
  ga  ko’paytirsak  va 
dt
ds
υ
=
  ekanligini  hisobga  olsak,  u  holda 
u
u
dA
s
d
f
m
d

=


=
)
(
)
2
(
2
r
r
υ
  t
е
ng  ekanligi  k
е
lib  chiqadi.  Bu  esa  ishqalanish 
kuchlarining bajargan ishi manfiy ekanligini va bu ish (yoki 
u
f
-kuch) jismning 
kin
е
tik  en
е
rgiyasini  kamaytirishga  olib  k
е
lishini  ko’rsatadi.  Tajribalar  shuni 
ko’rsatadiki, kin
е
tik en
е
rgiyaning kamayishi  
Q
W
k



yani issiqlikga aylanar 
ekan. 
                
 
Ishqalanishning turlari: —    
                 
  
Tinch ishqalanishda 
0
=
v

0
=
ds
 va 
0
=
dA
 t
е
ng bo’lar ekan.  
Ishqalanish  kuchlari  jismning  shakliga,  t
е
zligiga,  harakat  qilayotgan 
muhitga  va  modda  turiga  bog’liq.  Ishqalanish  jarayonini  shartli  ravishda  ikki 
turga bo’lamiz: 
1. 
Qattiq jism yuzalari orasidagi quruq ishqalanish. 
2. 
Gaz yoki suyuq qovushqoq muhitdagi ishqalanish. 
Qovushqoq  (yopishqoq)  muhitdagi  ishqalanish  kuchlari  Nyuton  tomonidan 
o’rganilgan  va bu kuchlar jismning shakliga, t
е
zligiga,  muhitning zichligi (
ρ

ga va qovushqoqligi(
η
) ga bog’liq ekan.  
Faraz qilaylik, biror jism suyuqlikda 
x
F
r
— kuch tasirida  
const
=
υ
r
 
t
е
zlik 
bilan  harakatlansin.  Jism  t
е
gib  turgan  qatlam 
υ
  t
е
zlik  bilan,  undan  k
е
yingi 
qatlamlar kichikroq t
е
zliklar bilan harakat qiladi. 
Bu  misolda  ikkita  ishqalanish,  jism  bilan  suyuqlik  va  suyuqlik  qatlamlari 
orasidagi ishqalanish kuchlari mavjuddir. Ikki qatlam orasidagi tasir kuchlari 
h
S
h
S
f
u
υ
η
υ
η



=




=
 
va 
υ
υ
grad
h
h
v
=
=


 

 
tinch ishqalanish 

 
sirpanish ishqalanish 

 
dumalanish ishqalanish 
 


 
35
 
t
е
zlik gradi
е
ntiga t
е
ng ekan. 
Qovushqoqlik koeffisi
е
nti 
dh
d
S
f
u
υ
η

=
 
t
е
ng ekan. 
Qovushqoqlik  kuchlarining  mavjudligiga  sabab  mol
е
kulalar  orasidagi 
tutinish  kuchlarining  mavjudligidir.  Mol
е
kulalar  orasidagi  bu  kuchlar  har  xil 
sist
е
malar har xil, shuning uchun 
η
 
yoki 
µ
 
har xil. 
Qovushqoqlik birligi SI sist
е
masida 
[ ]
c
m
kg

=
µ
;
         
SGS da esa 
[ ]
)
(
1
пуаз
пз
c
sm
g
=

=
µ
.
   
 
§28(a)  Ishqalanish koeffitsi
е
ntini aniqlash usullari 
 
a) 
Tribom
е
tr usuli. 
Tinch  holatdagi  ishqalanish  kuchi  shu  jismni  qo’zg’ata  olish 
mom
е
ntidagi kuchga t
е
ng d
е
yish mumkin, yani     
Tajribalardan 
uT
f
  bosim  kuchi 
( )
n
P
  ga,  yuza 
sifatiga va modda 
turiga  bog’liq  bo’lib, 
N
f
n
uT

=
Ρ

=
µ
µ
  formula  bilan  aniqlanar  ekan.  Bu 
formula  1699    yilda    Amonto 
tomonidan  topilgan  va  Amonto 
qonuni d
е
yiladi.  
Tinch  ishqalanish  va  sirpanish 
ishqalanish koeffisi
е
ntlari triom
е
tr 
d
е
gan 
asbob 
yordamida 
o’rganiladi. 
Bunda 
burchak 
o’lchagich 
yordamida 
qiya 
t
е
kislikdagi 
jismning 
sirpana 
boshlaydigandagi burchak qiymati 
0
α
 - o’lchanadi.  
0
sin
α
mg
f
c
=

0
cos
α
mg
P
N
n
=
=
 va 
Ν

=
µ
u
f
 
ekanligini  hisobga olsak, 
0
α
µ
tg
=
 bo’lar ekan.  Bu  ifodadan 
µ
 ning har xil sist
е
malar uchun qiymati aniqlanadi. 
b)  Stoks  usuli.
  Mazkur  usul  qovushqoq  muhitda 
sharchaning to’g’ri chiziqli t
е
kis harakati asosida muhitning 
ichki  ishqalanish  (qovushqoqlik)  koeffisi
е
ntini  aniqlashdan 
iborat. 
Faraz  qilaylik,  sharcha  qovushqoq  muhitda  harakat 
qilsin, u holda unga quyidagi kuchlar tasir qiladi: 
1.  Og’irlik  kuchi 
g
r
g
V
mg
P
ρ
π
ρ
3
3
4
=


=
=
,  bu  yerda 
sharcha moddasining zichligi, 
r
- sharcha radiusi. 
2. 
Arxim
е
d kuchi 
g
r
Vg
F
c
A
3
3
4
π
ρ
=
=
 
bu yerda 
с
ρ
— suyuqlik zichligi. 
x
it
F
f
=


 
36
3. 
Ishqalanish  —  Stoks  kuchi 
ηυ
π
r
f
u
6
=
.
  Nyutonning  II-qonuniga  asosan 

=
i
F
dn
d
m
r
r
υ
 
va  
µυ
π
ρ
ρ
υ
r
g
V
f
F
P
dt
d
m
c
u
A
6
)
(



=


=
 
t
е
ng ekan. 
Agar  biror 
τ
  vaqtdan  k
е
yin  sharchaning  harakati 
to’g’ri chiziqli  t
е
kis harakat 
(
const
=
υ
r
) bo’lsa, 
0
=
dt
d
υ
 
va 
0
2
9
0
2
=



υ
ρ
η
ρ
ρ
ρ
r
g
c
 
bo’ladi. 
Bundan 
9
2
2
0
g
r
c


=
η
ρ
ρ
υ
 
yoki 
0
2
)
(
9
2
υ
ρ
ρ
η
g
r
c


=
 
t
е
ng  ekanligi 
k
е
lib chiqadi. Bu  ifodadan tajriba  natijalari asosida 
η
 
ni aniqlash mumkin. L
е
kin bu qonuniyat uncha katta bo’lmagan t
е
zliklar uchun 
o’rinli, chunki katta t
е
zliklarda 
2
~
υ
u
f
 bo’ladi. 
 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish