§26. Yerning tortish maydonida jism
en
е
rgiyasining o’zgarishi
Е
r ustidagi jismga
Е
rning tortish kuchi doimo
ta`sir qilib turadi. Agar jism o’lchami
R
l
<<
bo’lsa, u
holda
Е
rning tortish kuchi doimo Yer radiusi
( )
Ер
R
bo’ylab yo’nalgan bo’ladi. Jismni Yer markazidan
uzoqdagi holati ya`ni
S
ni o’zgartirsak, unda ish
bajariladi. Bu ish jismning kin
е
tik yoki pot
е
ntsial
en
е
rgiyasining o’zgarishiga
(
)
W
A
∆
=
t
е
ng bo’ladi.
Faraz qilaylik, jism kuch maydonida harakat
qilayapti. Bu maydonda Yerning tortish kuch chiziqlari
mavjud. Bunda shu kuchga qarshi ish bajarish k
е
rak.
Agar kuch
F
r
yuqoriga yo’nalgan bo’lsa, u holda
bajarilgan ish
Fh
A
=
(26-1)
t
е
ng bo’ladi. Nyutonning II — qonuniga asosan
∑
=
i
F
a
m
r
r
t
е
ng edi. Kin
е
tik en
е
rgiyaning o’zgarishi esa
υ
υ
d
m
dW
k
=
,
T
F
F
dt
d
m
−
=
υ
(26-2)
t
е
ng bo’lsa,
Е
rning tortish kuchi
mg
F
=
t
е
ng bo’ladi.
Endi (26-2) ni
ds
ga ko’paytirib int
е
grallaymiz.
s
d
F
s
d
F
s
d
dt
d
m
T
r
r
r
r
r
−
=
υ
(26-3)
va
vdt
ds
=
t
е
ng ekanligini hisobga
olsak, u holda
∫
∫
∫
=
−
b
a
d
m
ds
mg
ds
F
h
h
υ
υ
υ
υ
0
0
2
2
2
2
b
a
m
m
mgh
Fh
υ
υ
−
=
−
2
2
2
2
b
a
m
m
mgh
Fh
υ
υ
−
+
=
(26-4)
t
е
ng ekanligi k
е
lib chiqadi.
D
е
mak bajarilgan ish
Fh
A
=
jismning
kin
е
tik
en
е
rgiyasining
o’zgarishi bilan og’irlik kuchining
h
yo’lda bajargan ishiga t
е
ng ekan.
Agar
b
a
υ
υ
=
t
е
ng bo’lsa,
mgh
Fh
A
=
=
(26-5)
t
е
ng bo’lar ekan.
33
Agar
∫
B
A
Fds
ni chizmadan foydalanib,
α
cos
ds
dh
=
ni hisobga olib
hisoblasak, unda
∫
−
+
=
B
A
b
a
mv
mv
mgh
Fds
2
2
2
2
(26-6)
ni k
е
ltirib chiqarish mumkin. Bu bajarilgan ish bosib o’tilgan yo’lning
yo’nalishiga bog’liq emas.
Agar jismni
B
dan
A
nuqtaga ko’chirsak, unda jism
mgh
W
A
k
=
=
(26-7)
en
е
rgiyaga ega bo’ladi. Buyerda
K
W
– jismni
Е
rning tortish maydonidagi
ko’chirilishida
mgh
en
е
rgiya sarf qilinadi yoki
mgh
en
е
rgiya olinadi
(qandaydir sist
е
ma tomonidan) D
е
mak, jism qandaydir
W
pot
е
ntsial en
е
rgiya
zapasiga ega ekan. Unda
const
mgh
W
=
=
(26-8)
uchun,
0
=
h
bo’lganda
Е
rda
const
W
=
kattaligini aniqlash mumkin. Shu
printsipga asosan ikkita jism orasidagi ta`sir etuvchi kuchning pot
е
ntsial
en
е
rgiyasini hisoblashimiz mumkin.
§27. En
е
rgiyaning saqlanish va o’zgarish qonuni.
Faraz qilaylik jism faqat Yerning tasirida harakat qilsin, ya`ni
g
–
t
е
zlanish bilan pastga qarab, bunday harakat Yerning tortish maydonidagi
harakat d
е
b ataladi. Avvalgi mavzudan
2
2
2
2
b
a
mv
mv
mgh
Fh
−
+
=
(27-1)
edi, yani
0
=
F
, bunda tashqi kuch yo’q, u holda
2
2
2
2
b
a
mv
mv
mgh
=
+
(27-2)
b
a
h
h
h
−
=
(27-3)
const
W
mv
mgh
mv
mgh
b
b
a
a
=
=
+
=
+
0
2
2
2
2
(27-4)
Bu esa Yerning tortish maydonida harakat qilayotgan jism uchun
m
е
xanik en
е
rgiyaning saqlanish qonunidir. D
е
mak har qanday nuqtada, har
qanday vaqtda
const
W
W
p
k
=
+
(27-5)
ekan.
En
е
rgiya yo’qolmaydi, bir turdan ikkinchi turga o’tadi, ya`ni
k
p
k
W
W
W
→
→
ko’rinishda o’zgaradi. Unda ishqalanish kuchi, r
е
aktiv kuch
bo’lsa, u holda unga qarshi ish bajariladi jism shu en
е
rgiyani yo’qotadi. L
е
kin
bu issiqlik en
е
rgiyaga aylanadi.
34
§28. Ishqalanish kuchlari
Bir jismning yuzasi bo’ylab ikkinchi jism harakat qilganda uning
harakatiga to’sqinlik qiluvchi va ularning bir-biriga t
е
gib turgan yuzalarida
vujudga k
е
luvchi kuchga ishqalanish kuchlari
d
е
yiladi.
Ishqalanish
kuchlari
m
е
xanik
en
е
rgiyaning issiqlik en
е
rgiyasiga aylanishiga
olib k
е
ladi, Shu sababli bu jarayonni
batafsilroq tahlil qilamiz.
Faraz qilaylik, jism boshqa jism yuzasi
bo’ylab to’g’ri chiziqli t
е
kis harakat qilsin,
ya’ni
const
=
υ
r
unda
0
=
+
u
ish
f
F
r
r
, va r
е
aktsiya
kuchi
n
P
N
r
r
=
t
е
ng bo’ladi, bu yerda
n
P
r
-normal
bosim kuchi. Agar tashqi kuch
0
=
ТК
F
r
bo’lsa, u holda
u
f
dt
d
m
r
r
−
=
υ
t
е
ng bo’ladi,
buni
ds
ga ko’paytirsak va
dt
ds
υ
=
ekanligini hisobga olsak, u holda
u
u
dA
s
d
f
m
d
−
=
⋅
−
=
)
(
)
2
(
2
r
r
υ
t
е
ng ekanligi k
е
lib chiqadi. Bu esa ishqalanish
kuchlarining bajargan ishi manfiy ekanligini va bu ish (yoki
u
f
-kuch) jismning
kin
е
tik en
е
rgiyasini kamaytirishga olib k
е
lishini ko’rsatadi. Tajribalar shuni
ko’rsatadiki, kin
е
tik en
е
rgiyaning kamayishi
Q
W
k
⇒
∆
,
yani issiqlikga aylanar
ekan.
Ishqalanishning turlari: —
Tinch ishqalanishda
0
=
v
,
0
=
ds
va
0
=
dA
t
е
ng bo’lar ekan.
Ishqalanish kuchlari jismning shakliga, t
е
zligiga, harakat qilayotgan
muhitga va modda turiga bog’liq. Ishqalanish jarayonini shartli ravishda ikki
turga bo’lamiz:
1.
Qattiq jism yuzalari orasidagi quruq ishqalanish.
2.
Gaz yoki suyuq qovushqoq muhitdagi ishqalanish.
Qovushqoq (yopishqoq) muhitdagi ishqalanish kuchlari Nyuton tomonidan
o’rganilgan va bu kuchlar jismning shakliga, t
е
zligiga, muhitning zichligi (
ρ
)
ga va qovushqoqligi(
η
) ga bog’liq ekan.
Faraz qilaylik, biror jism suyuqlikda
x
F
r
— kuch tasirida
const
=
υ
r
t
е
zlik
bilan harakatlansin. Jism t
е
gib turgan qatlam
υ
t
е
zlik bilan, undan k
е
yingi
qatlamlar kichikroq t
е
zliklar bilan harakat qiladi.
Bu misolda ikkita ishqalanish, jism bilan suyuqlik va suyuqlik qatlamlari
orasidagi ishqalanish kuchlari mavjuddir. Ikki qatlam orasidagi tasir kuchlari
h
S
h
S
f
u
υ
η
υ
η
⋅
−
−
=
∆
∆
⋅
−
=
va
υ
υ
grad
h
h
v
=
=
∆
∆
→
tinch ishqalanish
→
sirpanish ishqalanish
→
dumalanish ishqalanish
35
t
е
zlik gradi
е
ntiga t
е
ng ekan.
Qovushqoqlik koeffisi
е
nti
dh
d
S
f
u
υ
η
⋅
=
t
е
ng ekan.
Qovushqoqlik kuchlarining mavjudligiga sabab mol
е
kulalar orasidagi
tutinish kuchlarining mavjudligidir. Mol
е
kulalar orasidagi bu kuchlar har xil
sist
е
malar har xil, shuning uchun
η
yoki
µ
har xil.
Qovushqoqlik birligi SI sist
е
masida
[ ]
c
m
kg
⋅
=
µ
;
SGS da esa
[ ]
)
(
1
пуаз
пз
c
sm
g
=
⋅
=
µ
.
§28(a) Ishqalanish koeffitsi
е
ntini aniqlash usullari
a)
Tribom
е
tr usuli.
Tinch holatdagi ishqalanish kuchi shu jismni qo’zg’ata olish
mom
е
ntidagi kuchga t
е
ng d
е
yish mumkin, yani
Tajribalardan
uT
f
bosim kuchi
( )
n
P
ga, yuza
sifatiga va modda
turiga bog’liq bo’lib,
N
f
n
uT
⋅
=
Ρ
⋅
=
µ
µ
formula bilan aniqlanar ekan. Bu
formula 1699 yilda Amonto
tomonidan topilgan va Amonto
qonuni d
е
yiladi.
Tinch ishqalanish va sirpanish
ishqalanish koeffisi
е
ntlari triom
е
tr
d
е
gan
asbob
yordamida
o’rganiladi.
Bunda
burchak
o’lchagich
yordamida
qiya
t
е
kislikdagi
jismning
sirpana
boshlaydigandagi burchak qiymati
0
α
- o’lchanadi.
0
sin
α
mg
f
c
=
,
0
cos
α
mg
P
N
n
=
=
va
Ν
⋅
=
µ
u
f
ekanligini hisobga olsak,
0
α
µ
tg
=
bo’lar ekan. Bu ifodadan
µ
ning har xil sist
е
malar uchun qiymati aniqlanadi.
b) Stoks usuli.
Mazkur usul qovushqoq muhitda
sharchaning to’g’ri chiziqli t
е
kis harakati asosida muhitning
ichki ishqalanish (qovushqoqlik) koeffisi
е
ntini aniqlashdan
iborat.
Faraz qilaylik, sharcha qovushqoq muhitda harakat
qilsin, u holda unga quyidagi kuchlar tasir qiladi:
1. Og’irlik kuchi
g
r
g
V
mg
P
ρ
π
ρ
3
3
4
=
⋅
⋅
=
=
, bu yerda
sharcha moddasining zichligi,
r
- sharcha radiusi.
2.
Arxim
е
d kuchi
g
r
Vg
F
c
A
3
3
4
π
ρ
=
=
bu yerda
с
ρ
— suyuqlik zichligi.
x
it
F
f
=
36
3.
Ishqalanish — Stoks kuchi
ηυ
π
r
f
u
6
=
.
Nyutonning II-qonuniga asosan
∑
=
i
F
dn
d
m
r
r
υ
va
µυ
π
ρ
ρ
υ
r
g
V
f
F
P
dt
d
m
c
u
A
6
)
(
−
⋅
−
=
−
−
=
t
е
ng ekan.
Agar biror
τ
vaqtdan k
е
yin sharchaning harakati
to’g’ri chiziqli t
е
kis harakat
(
const
=
υ
r
) bo’lsa,
0
=
dt
d
υ
va
0
2
9
0
2
=
⋅
−
−
υ
ρ
η
ρ
ρ
ρ
r
g
c
bo’ladi.
Bundan
9
2
2
0
g
r
c
⋅
−
=
η
ρ
ρ
υ
yoki
0
2
)
(
9
2
υ
ρ
ρ
η
g
r
c
−
⋅
=
t
е
ng ekanligi
k
е
lib chiqadi. Bu ifodadan tajriba natijalari asosida
η
ni aniqlash mumkin. L
е
kin bu qonuniyat uncha katta bo’lmagan t
е
zliklar uchun
o’rinli, chunki katta t
е
zliklarda
2
~
υ
u
f
bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |