Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

«HOZIRGI O`ZBEK ADABIY TILI» FANIDAN
GLOSSARIY-LUG’ATI
Morfema- So’zning o’zakdan boshqa qismlari undan ayricha qo’llanmaydi va ma'no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi.
Qo’shimcha- morfemaning nutqiy ko’rinishi.
Derivatsion morfema -so’zga qo’shilib, yangi so’z hosil qiladi. Yangi so’z yangi lug’aviy va grammatik ma'noga ega bo’ladi. Masalan, [paxta] leksemasi [-chi] affiksini olib, (paxtachi) so’zi vujudga keladi. Yangi lug’aviy ma'no yangi grammatik ma'noni ham vujudga keltiradi: narsa-frjyum oti shaxs otiga aylanadi. Shu bilan birgalikda, yangi so’zning valentlik imkoniyati ham asos so’znikidan keskin farqlanadigan holga keladi.
Lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfema- leksema lug’aviy ma'nosini nutqqa moslashtirish vazifasini bajaradi.
Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema- so’zning sintaktik qurilmadagi o’rnini belgilaydi.
Sodda morfema- tarixan qanday bo’lganligidan qafi nazar ajralmas, yaxlit, bir tarkibli morfemadir.
Murakkab morfema- aslida mustaqil morfemaning ma'lum funksiya bajarish maqsadida birlashishi.
Morfemik polisemiya- Morfemik polisemiya keng tarqalgan. Bu morfemaning polifunksionalligiga bog’liq.
Morfemik sinonimiya- Aksariyat morfema ma'nodoshlik munosabatida bo’ladi. Shu boisdan derivatsion hamda grammatik sinonimiya farqlanadi.
Derivatsion sinonimiya - Derivatsion morfemaning bir-biriga yaqin ma'noni ifodalashi derivatsion sinonimiya deyiladi.
Grammatik sinonimiya - Nonni yeng — nondan yeng, uyga jo’namoq - uy tonton jo’namoq kabi hodisalarda grammatik ma'nodoshlik mavjud.
Morfemik antonimiya- Morfemik antonimiya derivatsion morfema orasidagina mavjud. Unga misol sifatida [-Щ va [siz] affiksini keltirish mumkin: andishali-andishasiz, barakatt-bebaraka, ahSh-baxtsiz kabi.
Derivatsiya- (so’z yasalishi, hosil bo’lishi) tilshunoslikning alohida bo’Iimi. U derivatsiya hodisasi, uning diaxron va sinxron turi, so’z yasash, hosil bo’lish usuli kabi masala bilan shug’ullanadi.