Maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot insti­tuti

Doimiy va vaqtinchalik omborlarda meva va sabzavotlarni
saqlashning iqtisodiy samaradorligi

Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari	Meva-sabzavotlarni saqlash muddatlari
Harajatlar:
Mahsulotning omborga joylashtirishdagi bahosi, ming so‘m
Mahsulotni doimiy omborda saqlash harajatlari (elektr energiya, yalpi ijtimoiy to‘lov va h.k.)
Ombor va uskunalar ammortizasiyasi, so‘m
Joriy ta’mirlash harajatlari, ming so‘m
Tashkiliy harajatlar (ish haqi va h.k.)
Qadoqlash materiallari bahosi, so‘m
Jami harajatlar
Mahsulotning tabiiy kamayish o‘lchamlari, t
Tabiiy kamayish hisobga olingan sof mahsulot, t
Mahsulotning realizasiya bahosi, so‘m
Yalpi daromad, ming so‘m
Sof daromad, ming so‘m
Mahsulot saqlash rentabelligi, %

1-vazifa. Doimiy omborlarda 500 tonna urug‘lik kartoshkani noyabr-mart mavsumlarida saqlashning iqtisodiy samaradorligini hisoblang.
2-vazifa. Vaqtinchalik omborlarda 150 tonna karamni noyabr-mart mavsumlarida saqlashning iqtisodiy samaradorligini hisoblang.
3-vazifa. Doimiy omborlarda 250 tonna piyozni noyabr-may mavsumlarida saqlashning iqtisodiy samaradorligini hisoblang.
Jihoz va materiallar: adabiyotlar, chizg‘ich, qalam, iqtisodiy samaradorlik jadvali, fermer xo‘jaliklarida umumqabul qilingan hisob-kitob me’yor o‘lchamlari ma’lumotlari, kalkulyator.
12-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI
Mevalarning yetilish darajasini aniqlash


Kerakli materiallar va asboblar: urug‘li mevalar (har xil yetilish mudatida), pichoq, filtr qog‘oz, Petri chashkalari, yod eritmasi.
Ishning maqsadi: har xil muddatda pishadigan olmalarning tashqi ko‘rinishidan, qorayishidan va yod-kraxmalli proba orqali yetilishini aniqlash.
Ishni bajarish. Rezavor mevalarning va ko‘pgina urug‘li mevalarning optimal yetilishini, rangi o‘zgarishidan va (qorayishidan) mag‘zi yumshoqlanishidan oson aniqlash mumkin. Agar mevalar (rezavor mevalar) rangi tegishli (qizil, sariq va h.k.), mag‘zi zich bo‘lib, ta‘mi, xushbuyligi yaxshi bo‘lsa iste‘mol qilishga yaraydigan bo‘ladi. Mevalarning yumshoqlanishi, ta‘mining o‘zgarishi pishib o‘tganligini bildiradi.
Olma, nok, behilarning optimal yetilishini aniqlash qiyinroq. Ba‘zida uni tashqi ko‘rinishidan aniqlasa bo‘ladi. Po‘stining rangi sarg‘ayib, mag‘zining zichligi ham kamayganda mevalar daraxtlardan oson uziladi. Har bir navga mos keladigan ta‘mi va xushbo‘yligi bo‘ladi.
Mevalar yetilishining asosiy ko‘rsatkichi - urug‘larning qorayishidir. Agar urug‘lar oq bo‘lsa mevalar pishmagan, yaxshi qorayganda saqlashga yaroqligini, jigarrang bo‘lganda mevalarni yangi holatda iste‘mol qilish va qayta ishlash mumkinligini bildiradi.
Yetilib pishmagan mevalar tarkibida kraxmal miqdori ko‘p bo‘lib, yetilish davrida gidrolizlanishi natijasida uning miqdori kamayadi.
Yod-kraxmalli namuna bo‘yicha olmalarning yetilishini aniqlash kraxmalning yod eritmasi ta‘sirida o‘zgarishiga asoslangan. Yod ta‘sirida meva to‘qimalari tarkibida kraxmal bo‘lganda, ko‘k rangga bo‘yaladi. Pishmagan mevalarda kraxmal miqdori ko‘p bo‘ladi.
Yetilish darajasini aniqlash uchun mevalar ikkiga bo‘linadi. Bitta bo‘lagi yana ikkiga bo‘linadi (1/2). Yoki ikkita olma olinadi. Birinchisi 2/1 ga, ikkinchisi 2/2 ga bo‘linadi. Kesilgan joylar yod eritmasi bilan suvlanadi yoki Petri chashkasida 5-6 sekund qoldiriladi.
Mevalarning yetilish darajasi ko‘karishiga ko‘ra quyidagi shkala orqali aniqlanadi:
kesilgan joy butunlay ko‘kargan - 5 ball;
urug‘lar va meva tayoqchasi atrofida oq joylar qolgan - 4 ball;
kesilgan joyning har xil uchastkalarida oq joylar paydo bo‘lgan - 3 ball;
po‘stining tagida va mag‘zining ba‘zi joylarida ko‘kargan dog‘lar bor - 2 ball;
po‘stining tagi ozgina ko‘kargan - 1 ball;
ko‘k dog‘lar yo‘q - 0 ball.

3-4 ball bilan baholanganda - mevalarni uzoq saqlash mumkin;

2- ball - mevalarni ko‘p saqlash mumkin emas;
1 - ball - mevalar iste‘mol qilish darajasida;
5-ball - mevalar pishmagan hisoblanadi;
Natijalar jadvalga yoziladi.
10-jadval

№