Maxsus pedagogika

Savollar
1. Yordamchi maktab o ‘quvchilarining estetik idrokini rivojlantirishda rasm
darslarining ahamiyati nimalardan iborat?
2. Aqli zaif bolalar estetik tarbiyasining o ‘ziga xos xususiyatlari nimada?
3. Estetik tarbiyaning vazifasi nimalardan iborat?
4. Estetik did nima?
160

---

Yordamchi maktabda ekologik tarbiya
Ekologik tarbiya to ‘g ‘risidagi dastlabki oddiy tu sh u n c h a lar boshqa 
tarbiya tu rlari bilan birga aynan o ilad an b oshlanadi. Ekologik tarbiya 
va unga oid fikrlar oilada h adislar, h ikm atli so ‘zlar asosida berib. 
kelingan.
Markaziy Osiyolik allomalarning tabiat haqida va uni muhofaza qilish 
haqidagi ko‘pgina flkrlari o ‘rganib chiqilgan va o ‘rganilmoqda. Bulardan 
zardushtiylam ing m uqaddas kitobi «Avesto», Q u r’oni karim, hadislardan, 
shuningdek, M uham m ad Muso al-Xorazmiy, Abu N asr Forobiy, Abu 
Rayhon Buruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin M uham m ad Bobur va 
boshqa allomalarning tabiatni avaylab-asrash va unga to ‘g‘ri munosabatda 
bo‘lish borasida bir qancha asarlar yaratganliklarini bilamiz, ular hozir 
ham o ‘z qim m atini yo‘qotgan emas.
1.A. Karimov o ‘zining « 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka 
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli risolasida «Milliy 
xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni ko‘rib chiqar ekanmiz, ekologik 
xavfsizlik va atrof-m uhitni muhofaza qilish muammosi alohida e ’tiborga 
molikdir», degan edi.
Uzluksiz ta ’lim tizimining o ‘zbek modelini aniqlab bergan «Ta’lim 
to ‘g‘risida»gi Qonun talabiga binoan maxsus ta ’limda ham barcha ta ’lim- 
tarbiya qatori ekologik tarbiya m azm unini ishlab chiqish taqozo etiladi. 
Zero, qabul qilingan qonunlam i amalda bajarish mamlakatimiz har bir 
pedagogi, qolaversa, har bir fuqarosining burchi hisoblanib, bu qonun 
Respublikamizda yashayotgan jam iyatim iz a ’zolari bo ‘lmish yordamga 
muhtoj b o ‘lgan, rivojlanishdan orqada qolgan bolalaiga ham taalluqlidir. 
Chunki, maxsus maktablarda ekologik ta ’lim-tarbiyaga umumiy pedagogik- 
didaktik jarayonning ajralmas qismi sifatida qarash lozim.
Hozirgi kundagi ekologik muhit bolalardagi kamqonlik, turli somatik 
kasalliklar, allergiya, nuqsonli tug‘ilishlar, ekologiyaga oid adabiyotlarni 
o ‘rganib chiqish, zam onaviy pedagogik izlanishlar, tahlil, psixofizik 
kamchilikka ega bo lgan bolalar ekologik tarbiyasi muammosiga qiziqishni 
yanada orttirdi.
Milliy istiqbolimizdagi eng muhim qoidalar va g‘oyalar hayotga joriy 
etilib, katta ijtimoiy kuchga aylanishi haqida fikr yuritilar ekan, maxsus 
ta ’lim-tarbiya kuchlari ham bu masalada m uhim ahamiyat kasb etishini 
unutmasligimiz kerak.
Dunyodagi turli joylarda vujudga kelayotgan og‘ir holatlarning inson 
sog‘lig‘iga salbiy ta ’sir etayotgani atrof-m uhit muhofazasiga oid ekologik 
ta ’lim va tarbiyaning ilmiy asoslangan reja va dastur asosida olib borilishi 
zarur ekanligini kun tartibiga q o ‘ydi.B unday dasturlar «YU NESKO », 
« Y U N E P » , « E K O S A N » , « S og ‘lo m av lo d u c h u n » ta s h k ilo tla ri,
11-33
161

---

jam g^rm alari tomonidan ishlab chiqilgan b o lsa ham, yordamga muhtoj 
boigan bolalar uchun ularning o ‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan 
holda biron-bir mukammal dastur yoki adabiyotlar, qo ‘llanmalar yo‘q 
hisobida. Shundan kelib chiqqan holda yordamga muhtoj bo‘lgan bolalar 
maxsus muassasalarida ekologik m a’Iumot ta’lim va tarbiyaning tub m a’nosi, 
bu tabiatga, bizni o ‘rab turgan borliqqa nisbatan hurmat, uning yashil 
nabototlariga, harakatdagi jonivorlariga, oqayotgan zilol suviga, tanamizga 
kirayotgan havoga, ona-Yerimizga nisbatan e ’tibom i, ekologik bilimni 
chuqurlashtirib, ekologik ongni, ekologik madaniyatni shakllantirib borishni 
psixofizik kamchilikka ega boigan bolalarga faqatgina maxsus maktablarda 
mutaxassis pedagoglar, ya’ni oligofrenopedagoglargina amalga oshira oladi. 
Ekologik ta ’limning nazariy asosini esa, oila, bog‘cha, maxsus maktabda 
m a’lum o ‘quv reja va dasturlar asosida olib borish zarur boladi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilarida ekologik bilimni, ekologik ong, 
madaniyatni shakllantirishda quyidagi tizimda ish olib borish taqozo etiladi:
— yordamchi maktab o ‘quvchilarida nazariy va amaliy ekologik tarbiyani 
amalga oshirish uchun ota-onalar, tarbiyachilar va o‘qituvchi-defektologlaming 
ekologik savodxonligini oshirish;
— ekologik tarbiyani amalga oshirishda har bir b o lim d a oila-boglcha- 
yordamchi maktabda olib boriladigan individual va yoshini hisobga olgan 
holda maxsus korreksion pedagogik ishlar;
— yordamchi maktablarda ekologik ta ’lim-tarbiya berish uchun kadrlar 
tayyorlash;
— e k o lo g ik t a ’lim -ta rb iy a f a n la r e k o lo g iz a ts iy a la s h tirilg a n , 
integratsiyalashgan yordamchi maktab o ‘quvchilariga moslashtirilgan holda 
o ‘qitilishi kerak;
— ekologik ta ’lim -tarbiya vazifalarini siyosiy, huquqiy, axloqiy, 
jism o n iy , m e h n a t tarbiyasiga ko m pleks tizim asosida korreksion
yondashgan holda hal etish kerak b o lad i.
Soglom bolalarga ekologik ta ’lim va tarbiya to ‘g‘risidagi dastlabki oddiy 
tushunchalar o ‘rta maktabda o ‘tiladigan nazariy ekologik predm et fanlari 
asosida o ‘qitiladi va keyinchalik bilim yurtlari, oliy ta ’limda chuqurroq va 
har tom onlam a o ‘rganiladi.
Lekin yordamga muhtoj b o ig an bolalar maxsus m aktablardagina ana 
shu ekologik ta ’lim va tarbiya, tabiat muhofazasi masalalarining ilmiy 
asoslarini har tom onlam a o ‘rganish, inson faoliyati natijasida biosferada 
ro‘y berayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish o ‘ziga 
xos dasturlar asosida beriladi.
Y ordam chi maktab o ‘quvchilariga ekologik ta ’lim va tarbiya quyidagi 
asosli b o lim lard a beriladi:
1. 
Yordamchi maktab o ‘quvchilariga tabiat go‘zalliklarini sevish, ularni 
idrok qila olish, estetik zavq olish ruhida tarbiya berish.
162

---

2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan 
jamiyat o ‘rtasidagi murakkab o ‘zaro m unosabatlar, shuningdek, inson 
faoliyatining tabiatga ta ’sir oqibatlari haqida m a’lum ot berish.
3. 0 ‘quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash. Tabiatni sevish, 
undan to ‘g‘ri va ongli ravishda foydalana bilishni o ‘rgatish. Ekologik 
madaniyatning asosi b o ‘lgan, yordamga muhtoj bolalar tabiat oldidagi 
mas’uliyatini anglash malakasini hosil qiladi. Vatanni sevish, vatanparvarlik 
ta b ia tn i s e v is h d a n b o s h la n a d i. B in o b a rin , y o r d a m c h i m a k ta b
o‘quvchilarining tabiatga nisbatan haqiqiy m uhabbat tuyg‘usini hosil 
qilmay turib ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash m um kin emas. 
Yordamga m uhtoj o ‘quvchilarni tabiat quchog‘ida b o ‘lishi uni ruhan 
tetiklashtirib, m ehnat qobiliyatini va ijodiy faoliyatini oshiradi. Ekologik 
tarbiya maxsus korreksion tizim da quyidagi masalalarni o ‘z ichiga oladi:
a) yordamga muhtoj bolalarga maxsus ekologik bilim va tarbiya berib, 
ularda bu sohada muayyan malaka hosil qilishni tarbiyalash;
b) ekologik o ‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilishni tarbiyalash;
d) ekologik m adaniyatni singdirish va tarbiyalash.
Yordamchi maktabda yordamga muhtoj bolalarga ekologik tarbiya berish 
axloqiy tarbiyaning ajralmas qismi b o ‘lib hisoblanadi. Yordam chi maktab 
o‘quvchilarida ekologik ong va tafakkurni, ekologik dunyoqarashni hosil 
qilish tabiatni dialektik tushunishga yordam beradi.
Ekologik tarbiyani amalga oshirishda badiiy adabiyotlar, qiziqarli 
hikoyalar, predm et darslarida ekologiyaga oid tabiat hodisalari, sabab va 
o q ib at q o n u n iy a tla r in i o c h ib b e ra d ig a n q iz iq a rli m a te r ia lla r , 
kinofilmlardan foydalanish kutilgan natijalar beradi. Sinfdan tashqari 
o‘qish darslarida va sinfdan tashqari o ‘tkaziladigan tadbirlarda ekologiyaga 
oid bilimlar berib borish ham o ‘quvchilarda ekologik ongni shakllantirishda 
muhim aham iyat kasb etadi. M aktabda «Jonli burchak», «Daraxtning 
ham joni bor», «Tabiatni asrash — Vatanni asrash» ruknlari ostida sinfdan 
tashqari tadbirlar o ‘tkazish, «Tabiatni m uhofaza qilish» to ‘garagi, «Jonli 
burchak» tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Rivojlanishida nuqsoni bo ig an bolalarga ekologik ta ’lim-tarbiya berish 
dasturini amalga oshirish « 0 ‘zbekiston Respublikasi T a ’lim to ‘g‘risida»gi 
Qonunning 23-m oddasini hayotga tatbiq qilishda kerakli om illardan biri 
bo‘lib xizmat qiladi.