Мавзулар туплами

Мавқе ёки протокол мавқеи принципи. Ўрта аср- ларда мавқелик принципи турли мамлакатлар вакил- ларининг қироллари ва императорлари унвонининг қадимийлик даражасига қараб босқичма-босқич жой- лашувини назарда тутган. Бу принцип ёрдамида халқаро ҳужжатларни тасдиқлашда давлатнинг мавқеи, дип- ломатик ваколатхоналар бошлиқларининг мавқеи ва халқаро муносабатлардаги бошқа кўпгина жиҳатлар аниқланади. Мисол учун халқаро иккиёқлама ва кўпёқлама ҳуж- жатларни имзолашда ҳар бир иштирокчи давлатнинг мавқеига қараб фахрли жойни эгаллаш ҳуқуқи берила- ди. Бунинг маъноси шундаки, имзоланаётган ҳужжатда ҳар бир давлатга навбати билан биринчи ўрин бери- лади. Навбатдаги давлатнинг вакили рўйхатнинг бо- шига ўтади ва фахрли жойда ўзининг имзосини қўяди, агар имзо қўяётганларнинг номлари бир қаторга ёки юқоридан устун қилиб жойлаштирилган бўлса, чап- га имзо қўяди. Ҳар бир давлат ўзининг номи биринчи қўйилган келишувнинг имзоланган асл нусхасини олади. Дипломатик ваколатхоналар бошлиқларининг мавқеи ишонч ёрлиқлари тақдим этилган сана билан белгила- нади. Тайинланаётган элчи давлат бошлиғига ёрлиқни қанчалик эрта берса, бу билан мамлакатдаги хорижий элчилар орасида у фахрлироқ ўринни эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, бизнинг мамлакатимизда, жами- ятимизда мавқе барча аҳоли турмушининг қатъий чега- расини ташкил этади, бу айниқса кишиларнинг ёшидаги ва хизматидаги муносабатларда кўринади.
Ўнг қўл принципи ёки қоидаси шуни англатадики, жой соҳибининг ўнг қўли томонидаги ўрин фахрли жой ҳисобланади. Барча даврлар ва турли маданият- ларда соҳибнинг ўнг қўли томонида ўтириш, туриш ва юриш фахрлироқ ҳисобланган. Бу қоидага расмий про- токол амалиётида ҳам, умумфуқаро этикетида ҳам риоя қилинади. Бу принцип бўйича давлатлар делегацияла- рини музокаралар ва конференциялар столи атрофида жойлаштириш, маросимларда расмий шахсларни жой- жойига қўйиш, тушлик ва кечки овқат чоғида тартиб- га кўра ўтқазиш кабилар вариантларининг бутун бир тизими мавжуд.
Ўзаро ҳурмат принципи. Бу принцип ўтмишдаги ва замонавий протокол амалиётида энг кўп фойдаланила- диган принцип ҳисобланади. Ўтган асрларда бу прин- цип дипломатга хорижий монарх саройидан элчига ва унинг шахси орқали ҳукмдорига халқ ўз мамлакатида қандай ҳурмат кўрсатилган бўлса, худди шундай эъти- бор белгиларини талаб қилиш имконини берган. Шу кунларда ўзаро ҳурмат принципи дипломатик вакиллик бошлиғини тайинланишида, дипломатик дахл- сизлик ва имтиёзни таъминлаш сингари халқаро муно- сабатларнинг барча соҳаларида қўлланмоқда. Хорижий делегациянинг ташрифи чоғида ўзаро ҳурмат принципига амал қилинишига алоҳида эъти- бор берилади, бунда хорижий давлат вакиллари уларни қабул қилаётган мамлакат вакилларини илгари қандай ҳурмат билан қабул қилган бўлса, шу даражадаги қабулни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар сизнинг ташкилотингиз ёки идорангиз хори- жий шериклар билан алоқа қилса ва делегациялар ал- машса, бунда, табиийки, сиз ва сизнинг вакилларингиз ўзаро ташриф ва алоқаларда бир-бирингиздан (қабулда, жойлаштиришда, ҳамкорликда, транспорт билан таъ- минлашда, маданий дастурларни ташкил қилишда ва овқатланишда) тенглик муносабатларини кутишга ҳақингиз бор. Протокол учрашуви амалиётида ўзаро ҳурмат прин- ципини қўллаш қамрови ниҳоятда кенг. 1958 йили СССРнинг АҚШда қайта тайинланган элчиси Москвага махсус самолётда келди, негаки АҚШ элчиси СССРга бир неча марта махсус самолётда келган эди. Ўтмишда ўзаро ҳурмат принципларига жуда қаттиқ амал қилинган эди. Немис тадқиқотчиси Бернд Руланд- нинг ёзишича, Пруссия қироли Буюк Фридрих Парижга вакил сифатида Биринчи Силезия урушида (1740-42 йй.) қўлидан айрилган полковникни юборганда, фран- цуз томони Пруссияга оёғидан ажралган дипломатини юбориб ўз муносабатини билдирган.1
Навбат принципи ўзаро ҳурмат принципига ўхша- шиб кетади, бунда олий ёки идоралараро турли дара- жадаги ташрифлар навбат билан гоҳ бир, гоҳ бошқа томонга амалга оширилади. Бу тартиб фақат жиддий вазиятлар вужудга келгандагина ўзгариши мумкин.