Мавзулар туплами

Мавзу 8: Церемониал: тушунчаси, қисқача тарихи, замонавий хусусиятлари
Церемониал (маросим) ҳақида бир неча сўз. «Церемониал» сўзи юнончада ceremonia (иззат-икром, диний урф-одат) деб юритилган ва бирор тадбирни амалга оширишда белгиланган тантанали тартибни англатади. Диплома- тик соҳада бу олий раҳбарлар хорижий мамлакатларга ташриф буюрганда расмий кутиб олиш маросими, дав- лат бошлиғига хорижий элчи томонидан ишонч ёрлиғи топшириш маросими, спортда – қандайдир спорт тад- бирида (масалан, Олимпиада ўйинларида) очилиш (ёки ёпилиш) маросими, сарой ҳаётида – подшога тож кий- дириш маросими, одатий ҳаётда фуқаролик ҳолатини қайд этиш маросими.
Маросим кўпроқ дипломатик протокол, умуман дип- ломатик муносабатларнинг (қадимда протокол маро- сим деб номланган) ташқи, диний қисми билан кўпроқ боғлиқ бўлган. Масалан, замонавий дипломатияда давлат ва расмий ташриф жараёнида кутиб олиш маросими, му- зокаралардаги ҳужжатларни имзолаш маросими, дипло- матик музокаралар ўтказишнинг тантанали маросимий қисми ҳисобланади.
Маросим (церемониал), энг аввало, сарой маросимига Қадимги Юнонистонда асос солинган, Қадимги Рим ва Византия империясида унинг барча жиҳатлари ишлаб чиқилган. Маросимга кўпгина қадимий шарқий маданиятлар, қадимги ва ўрта асрлар Шарқ давлатлари катта таъсир ўтказган. Мисол учун қадимий Самарқанд шаҳрида, Аф- росиёб харобаларида VII асрга оид Самарқанд ҳукмдори Вахруман томонидан хорижий элчиларни қабул мароси- ми акс эттирилган ноёб деворий сурат топилган. Ҳозирги кунда ўтган даврларнинг кўпгина диний ва бошқа маросимлар замонавий давлат протоколи тизи- мига кириб келган. Ҳар бир давлатнинг расмий мароси- мида унинг мустақиллиги ва қадр-қиммати, ўзига хос- лиги, мамлакатнинг ўтмиши ва ҳозирини таъкидлашга интилиш сезилади.
Шундай қилиб, маросим (церемониал) дипломатик про- токолнинг ажралмас қисми ҳисобланади, маълум маъ- нода мустақил воқелик сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Протокол, этикет, церемониал – дипломатия ва давлатлараро муносабатларнинг муҳим воситаси сифатида Дипломатик протокол, этикет ва давлат маросим- лари замонавий қоидаларининг сиёсий ва диплома- тик моҳияти мамлакатнинг ўз мустақиллик мақомини кўрсатишга интилиши, ҳам ташқи дунёда, ҳам давлатда ўз обрўсини таъкидлаш билан боғлиқ бўлади. Таъкидлаш жоизки, давлат протокол ва маросим- ларининг у ёки бу элементлари, уларнинг даражаси ва тантанаворлиги давлатнинг мақоми, бебудлиги ва эз- гулик тарафдори эканлигини таъкидлаб туради, дав- латнинг ташқи сиёсий масалаларини ҳал қилиш ва охир-оқибатда давлат манфаатларини ҳимоя қилиш учун муҳим сиёсий восита бўлиб қолади.
Айни пайтда, умумэътироф этилган протокол қоидаларини менсимас- лик, айниқса уларни бузиш бошқа давлатнинг мақоми, обрўси ва унинг раҳбарияти ёки расмий вакили қадр- қимматига путур етказади ва шу билан ўзаро муноса- батларда мураккаблик вужудга келади. Зарурий ҳолатларда протокол қатъий белгиланган- лиги туфайли мослашувчан, мақсадга йўналтирилган бўлиб қолаверади, айниқса бу билан давлат учун яхши ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий натижага эришилса, янада манфаатли бўлади. Баъзи ҳолатларда, маросимнинг шаклланган меъёрларидан чекиниш, улар- га бошқача тус бериш маълум маънога эга бўлади ва бу сезилади ҳамда тегишли тарзда баҳоланади. Дипломатия тарихида дипломатик протоколни моҳирона қўллаш орқали давлатлар ўртасида вужудга келган ўта қалтис масалаларни ҳал қилинганлигига ми- соллар кўп.
Ўтмишдаги дипломатик муносабатлар тари- хидан қуйида келтириладиган ҳолатлар мисол бўлиши мумкин. 1818 йили Россия элчиси Бухорога келганда уни амир томонидан қабул қилиниши ва унга ишонч ёрлиғини топширилиши маросими алоҳида муҳокама қилинди. Сиёсий, иқтисодий, диний ва бошқа хусусиятларга эга бўлган турли омилларни ҳисобга олиш зарур бўлди. Мамлакат протоколига кўра хорижий элчи ёрлиқни тахтда ўтирган амирнинг ўзига эмас, балки уни ўқиб берган амалдорга топширади. Аммо Россия томони ўз талабларини буюк давлатчилик нуқтаи назаридан, амир дипломатияси эса мустақил давлат обрўси ва қадр- қиммати нуқтаи назаридан ўз талабларини илгари сура- ди. Икки давлат ўртасидаги ўзаро манфаатли сиёсий ва иқтисодий муносабатларни сақлаб қолиш хоҳиши шун- чалик катта эдики, амир элчини ўрнидан туриб қабул қилишга рози бўлди. Энди подшо ёрлиғи майда амал- дорга эмас, уни ўқиб ўзи амирнинг қўлига тутадиган вазирга бериладиган бўлди. Шуниси қизиқки, элчига ҳамкорлик қилаётган амалдор Қуръонни қўлида олиб бориши ва унинг шарафига амир ўрнидан туриши зарур бўлган, элчи эса уни ўз шахсига бўлган алоҳида ҳурмат белгиси сифатида қабул қилади.
1941 йили май ойида Англияга АҚШнинг янги эл- чиси келади. Элчи перронда қирол Георг VI нинг ўзи уни кутишга чиққанини кўриб ҳайратга тушади, бун- гача инглиз қиролларидан бирортаси келаётган элчи- ларни кутиб олмаган эди. Элчининг протоколига кўра уни вокзалда протокол департаменти ходими ёки ҳеч бўлмаганда ИВ протоколи бошлиғи кутиб олиши керак эди. Аммо ўша пайтда Англиянинг аҳволи қалтис эди. Матбуотда Англияга герман флотини келиши ҳақида хабар пайдо бўлди, қирол Канадага кўчишга тайёрланар эди. Қўшма Штатларни урушга қўшилиши Англия учун ягона умид эди, акс ҳолда у ҳам Франциянинг аҳволига тушар эди. Бундай шароитларда ҳукумат, қирол сиёсий мақсадлар йўлида дипломатик протоколнинг одатий меъёрларидан кечиб, уни бузиш йўлида кескин қадам ташлади.
Дипломатик соҳада, масалан, юқори раҳбарларнинг хорижий давлатларга ташрифлари пайтида
расмий учрашув маросими.
хорижий елчининг давлат раҳбарига ишонч ёрлиқларини топшириши,
спортда - ҳар қандай спорт тадбирининг очилиши (ёки ёпилиши) маросими (масалан, Олимпия ўйинлари), ғолибни тақдирлаш;
сарой ҳаётида - монархни тахтга ўтириш маросими;
оддий ҳаётда - тўй маросими ва бошқалар.
Дипломатик фаолият ҳар доим ўзига хос тантанали характерга ега бўлиб, давлат тантанаси анъанавий равишда давлатнинг ташқи ва ички сиёсий маросимларини ўтказишда муҳим рол ўйнайди, ўз фуқаролари ва чет елликлар назарида анъаналар, ҳокимият институтлари ва бутун ижтимоий тартиб. Давлат тантанали тадбирларини амалга оширишнинг сиёсий маъноси давлатнинг суверен мақомини намойиш етиш, ташқи дунёда ҳам, мамлакатда ҳам ўз таъсирини ва обрўсини тасдиқлаш истаги билан оқилона боғлиқдир. Давлат маросимининг у ёки бу елементлари, унинг даражаси ва тантанали ҳолати давлатнинг обрўси, давлатлар ўртасидаги муносабатлар даражаси ва бошқа кўплаб омиллар нуқтаи назаридан семантик сиёсий рангга ега.