Mavzu: Yer unumdorligi va ekin hosildorligini oshirishda o’g’itlar ahamiyati va turlari mundarija

Ammiakli suv - ikki xil navda chiqariladi. Birinchi navida 20,5% va ikkinchi navida 16,4% azoti bor. Bu ham maxsus sistemalarda saqlanadi. Tuproqqa 12-15 sm chuqurlikka solinish tavsiya etiladi. Sug'orish suvlariga qo'shib oqizishda sug'orilayotgan maydonda xavf xatarni ogohlanturuvchi belgilar ham qo'yilishi kerak.Sug'orilayotgan daladan uzoqligi 50 m dan oshmagan ariq usti yoki labiga o'rnatilgan sistema ariq ko’rinishga ega holda o'rnatilib ammiakli suv shlang orqali sug'orish suvi ichiga 5-10 sm chuqurlikka tushirilgan bo'lishi shart, aks holda atrof muhitni parlanayotgan NH4 zaharlaydi.
Azotli o’g’itlarni qo’llanilishi.Azotli o'g'itlarni qo'llashda asosan tuproqni azot bilan ta'minlanganlik darajasini hisobga olish kerak. Ba'zi tuproqlarda azot eng kerakli element hisoblanadi Masalan: chimli podzol, noqora tuproq mintaqalari, ayniqsa, qumli va qumloq tuproqlarda. Qora tuproqlar esa ancha azotga boydir. Azotii o'g'itlar hamma tuproq va qishloq xo'jalik ekinlariga solinsa foydalidir. Ammo ba'zi ekinlarga, ayniqsa, o'zi ko'p azot to'plovchi (dukkakli) ekinlarga, yovvoyi beda, shuningdek. madaniy bedaga azotli o'g'itlar solish maqsadga muvofiq emas. Lekin dukkakli ekinlar no'xat, soya, loviya, yovvoyi no'xat ekinlarini o'zlari havodan azotni jamg'arishi sust bo’lganligi tufayli oz miqdorda bu o'simliklarni o'suv davrining bosh fazalarida solish tavsiya etiladi.Markaziy Osiyo va O‘zbekistonning har xil tuproq va iqlim mintaqalarida azotli o‘g^’itlardan foydalanish. Qo‘llanilish tarixi, hosildorlikka ahamiyati.
Markaziy Osiyoda azotli o'g'itlarni qishloq xo'jalik ekinlariga solish, ularning miqdori, yerga solish muddatlari va usullarini samaradorligi haqida birinchi bor ma’lumotlar paxtachilikda 1900-1903 yillardan boshlangan. 1902-1903 yillar ichida o'tkazilgan ilmiy tajribalarda 35 kg/ga chili selitrasi (NaNO3=15-16%, N bor) o'sha davrdagi xonaki . g'o'za navlari hosildorligini 5-7 s/ga oshirganligi ko'rsatilgan.Paxtachilikda birinchi ilmiy tajribalar o'rta Osiyoda Turkiston, Mirzacho'l, Ashxabod, Andijon tajriba stansiyalarida 1911-1925 yillar davomida Negodnev, Shreder, Bushuyev, Rogalskiy, Rozov va boshqalar tomonidan o'tkazilgan.Dastlab, azotli o'g'itlar yillik me’yorlarining g'o'za ekiniga samaradorligi esa 1929-1933 yillarda Dolenko, Chumanov va boshqalar tomonidan o'rganilgan. O'sha davrda azotli o'g'itlar yillik me’yori gektariga 35-60 kg/ga dan 90-120 kg/ga ni tashkil qildi. Keyinchalik (1960-1980 y.y.) paxtachilikda azotli o'g'itlarni yillik me'yorlarini o'rganish 400-600 kg/ga ni tashkil qildi. Hozirgi davrda O'zbekiston Respublikasida azotning paxtachilikdagi yillik me’yori o'rtacha 230 kg/ga ni tashkil qiladi.
O'rta Osiyo paxtachiligida azotli o'g'itlarni g'o'zaga solish muddatlari samaradorligini birinchi bo'lib chili selitrasi bilan 1914 yilda MMBushuyev o'rgangan.1927 yildan boshlab paxtachilikda azotli o'g'itlarning qo'llash muddati va usullarini ko'pchilik olimlar tomonidan o'rganila boshlandi.Ammo 1936 yillargacha qilingan ilmiy ishlarning natijasi bir xil fikrga olib kelmadi. Lekin keyinchalik 1950 yillargacha davom ettirilgan ilmiy ishlar natijasida azotli o'g'itlarni ekishgacha muddatda va g'o'zani o'suv davrida solinishi kerak, degan qat’iy fikrga kelindi.
1950-1960 yillardagi ilmiy izlanishlarga asoslanib azotli o'g'itlarni, fosforli o'g'itlar bilan ularni o'zaro hamkorlik nisbatini hisobga olgan taqdirda yerga solish zarur, degan paxtachilikda yangi yo'nalish paydo bo'ldi. Ilmiy izlanishlarni 1950-1970 yillardagi faoliyati shuni ko'rsatadiki, asosan, paxtachilikda azotli o'g'itlar ekishgacha, ekish bilan va o’suv davrida solinishi kerak, degan xukosalarga kelindi.
Ilmiy tajribalar ma'lumotlariga ko'ra gektariga 20-30 kg/gadan azotli o'g'itlar o'simlikning erta o'suv davrida berilganda va yaxshi agrotcxnika sharoitlari qoilanilganda 3-8 s/gadan hosili ko'payishi isbotlangan.