Mavzu: Yer unumdorligi va ekin hosildorligini oshirishda o’g’itlar ahamiyati va turlari mundarija

Mineral fosfatlar organik qismida ancha, torfli tuproqlarda va chirindiga boy tuproqlarda organik fosfatlar ham ko'p. Organik fosfatlar mineral holatga o'tmaguncha o'simlik foydalana olmaydi. Tuproqdagi mineral fosfatlar esa tuproq tarkibida ona jinslar va organik fosfat minerallaridan asosiy qismi appatit minerallaridan tashkil topgan.Tuproqlardagi organik fosfatlar fosfaliledlardan (organik fosforning 1% yaqinini tashkil qiladi) iborat.

Fosforning eng ko’p qismi gumin va fulvokislotalar tarkibida bo’ladi.

Kuohli qoratuproq	4.4	1.6	2,8
Ko’g’itnn tuproq	3.6	0.9	2,7
Bo'z tuproqlar	4.2	0,6	3|6 .

1-jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, tuproq tarkibidagi fosfor miqdori tuproq mexanik tarkibiga va chirindi miqdoriga bog'liq ekan.
Tuproqda fosforni ko'paytirishining bir necha usullari bor.
Tuproq tarkibidagi organik holda yotgan fosforni mikroorganizmlar yordamida ko’rish.
Ca(P0₄) ->CaH₂P0₄ -*Sa(N_gRO_A)₂
2 Tarkibidagi PjO» bor kimyoviy donvorlarra Turli tuproq la mi bay do v qat lamidagi PjOj miqdori
MDH mamlakatlari tuproqlarming haydov qatlamida PjO» miqdori quyidagicha: (15-jadval)
Turli tuproqlar tarkibldagt PjO» miqdori T/ga (V. A. Yagodin, 1989) 2-jadval

Tuproqlar	Umumiy	Organik fosforlar	Mineral fosforlar
Quchli podzol tuproqlar	2.6	0,7	1,9
O'ltacha Podzolashgan	23	0,7	1.6
Surtuali o'rmon tuprog'i	2^	1.1	G.4

Tuproqda fosforni ko’paytirishning bir necha usllari bor.
1.Tuproq tarkibidagi organic holda yotgan fosforni mikroorganizmlar yordamida mineral holatga o’tkazish.
Ca(PO9)--- CaH₂PO₄ ----Ca(H2PO4)2
2.Tarkibidagi P2O5 bor kimyoviy dorivorlarni qo’llash bilan, bular (xlorofos), kir yuvish poroshogi, tarkibida 10-12% P₂O5 bor. pirofosfat kaliy tarkibida 4-5% to 40-50%. Shuningdek, tripolifosfat natriy ham bor. Bular maishiy ishlab chiqarish korxonalaridan suv havzalariga yig'ilib, maxsus ekologik tozalovchi o'tkazilgandan so’ng tuproqqa tushadi.

3. 
   Kimyo zavodlarida ishlab chiqarilgan fosforli o'g'itlarni dehqonchilikda qo'llash tufayli.
   
4. 
   P₂O5 rang haydov qatlamida ko'payishiga yana bir sabab o'simliklar o'zlahning ildizlari orqali haydov osti tuproq qatlamidagi P2O5dan foydalanib. uni yer yuza qatlamida qoldirishidir.
   

Tuproq tarkibida mineral P₂O₅ organik foafordan ko'proqdir. Fosfoming ko'p qismi tuproq kompleksiga birlashib olib zahira holida yotadi. leldn o'simlikka kerak bo'lganda mineral foefoming bir qismi kimyoviy va biologik o'zgarishlar jarayonida harakatchan shaklga qqladan o'tadi vao'amhktor tomonidan fnyikhniyi
Dcmak. P o'simlik ochun hayotn manbalardan ekan Bum tabiatda bor yo'qligi va qnday pay do bo’lgan degan aavolga rus olimi geolog A.P Karpinyokiy tomonidan quyidagicha taxminiy javob yozilgan Bilanu/k 1. fosfor xom ashyoai fosforit va apatitlardan tashkil lopgan
AP ICarpuukiyrung fikncha bu ashyolar hoad bo'hshi quyidagicha taxrmnlarga ega

1. 
   Yashab o'tgan hayvonlarning skeletlari chinb mineral holatga kelishi tufayli
   
2. 
   Fosfor kislotasini kalsiy bilan suv tarkibidan cho'kmaga tushishi natijasida fosfor konlari yotqiziqlari pay do bo'lgan deb Lkg bildirgan
   

Eng katta kon 1925 yilda Xibm tog'i tizmalaridan topilgan Shumngdek. katta konlar Kolyokiy yarim orolida, Uralda, Janubiy Pribaykal. Braziliyada. Ispaniyada. Kanadada, AQSH va Shvetsiya hamda Qozog'iston mamlakatlarida mavjud. 0*zbe!dstonda hozircha fosfor kora topilib ishga tushmlgani yo'q.
Eng qimmatli va katta zahiraga ega fosfor asfayoh mamlakatlar bu Shimoby Afnkadir Bu yerda Florida va Tepleyu Amerika kontmentining u ink konlari hisoblanadi. Yer yuzida fosforh konlar ko'p uchraydi. ammo tarkibidan fosfomi ajratib olish qiyin bo'lganligi sababli va iqtisodiy samarosiz bo'lganligi tufayli hozircha yoroqsix hisoblanadi. Ycvropada va MDH da fosfor faqol Rossiya, Qozog'iston va Xitoyda bor, boshqa mamlakullar bundav kondan mustasno.
1937 yilda Janubiv Qozogistonda Qora-Tov koni ochildi va O’rta Osiyo Respubhkalarmi hozirgacha ta'minlamoqda. Bu kon qalinligj 7 m. 30-36% sof PjOj ga ega. Ammo, tarkibida Mg ko‘p bo'lganligi uchun oshlov baishda ancha qiyinchilik tug'diradi (boshqa konlar qalinligi 0,8-1,5 m).
Fosforli o'g'itlarni olinishi. Fosforli o'g'itlar 3 ta guruhga bo'linadi:

1. 
   Suvda oson eriydigan P2O₅ li o'g' itlar:
   
2. 
   Suvda erimaydigan, ammo yengil kislotali muhitda eriydigan fosforli o'g'itlar.Shuning uchun ham o'simliklar bu o'g'itlardan foydalana oladilar.
   
3. 
   Suvda erimaydi, yengil kislotada ham yomon eriydigan fosforli o'g'itlar. Ushbu o'g'itlarni, birinchi guruhiga kiruvchi fosforli o'g'itlar jahonda ko'p ishlatiladi. Buni birinchi namoyondasi oddiy superfosfatidir.
   

Olinishi - juda mayda qilingan fosforit xom ashyosiga 57% li konsentratsiyaga ega bo'Igan H2SO4 - sulfat kislotasi aralashtirish usuli bilan olinadi. Bunda 1- nav oddiy superfosfat o'g'iti tarkibida 19%. oliy navida esa 19,5 - 20% fosfor moddasi bor. Qora - tov xom ashyosidan tayyorlangan oddiy superfosfat tarkibida esa 14 - 16% o'simlik o'zlashtira oladigan fosfor elementi mavjud.
Hozirgi davrda superfosfat: unsimon, donadorlashtirilgan holda chiqariladi, rangi qora-kulrang ko'rinishga ega. Bu o'g'itni qishloq xo'jalik ekinlariga asosiy shudgorlashdan oldin va o'simliklar o'suv davrida qo'llaniladi.
Fosforli o’g’itlarni shudgorlashda, ekishdan oldin, ekish bilan va o’suv davrida solinadi. Ularni qishloq xo'jalik ekin turlariga solish me’yor, muddatlari ham hosildorlikni oshirishda va hosil sifatiga katta ta'sir qiladi.
Qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda fosforli o'g'itlardan foydalanish o’simliklar hosildorligini oshirishning asosiy vositalaridan biridir. Bu borada aytish joizki, 1990 yilda MDH davlatlarida 32 mln.t.sof mineral o'g'itlar ishlab chiqarildi. Shu hisobda fosforli o'g'itlar salmog'i ham katta. Fosforli o'g'itlar, turlariga qarab ekinlarga har xil ta'sir qiladi, ularni samarasi tuproq turlariga qarab ham o'zgaradi.
M: kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqlarda, agar tuproqqa singigan asoslari miqdori 60% dan kam bo'lsa, don ekinlariga fosfor uni solinsa boshqa fosforli o'g'itarga nisbatan yaxshi samara beradi. Agar tuproqdagi asoslar miqdori 60-70% dan katta bo'lsa, u holda hamma o'g'itlar qatori bir xil samara beradi. Agar 70% dan katta bo’lsa fosfor uni solinmagani ma’qul, chunki yaxshi samara bermaydi. Fosfor uni – Ca3(P0₄)2 tuproq tarkibida juda sust eriydi. Shuning uchun ham bu o'g'itni samara beradigan muddatda, ya’ni haydov oldidan solinishi kerak. Qancha tuproq bilan yaxshi aralashtirilsa shuncha tuproqda uch atomli kalsiy fosfatni erishi shuncha to'liq va tezroq o’tadi.
Hozirgi vaqtda O'rta Osiyo respublikalarining xo'jaliklariga fosforli o'g'itlar asosan ammofos shaklida tayyorlarab. fosforli o'g'itlami umum hajmini deyarli 75% dan ko'prog'ini tashkil etmoqda.
Oddiy siperfosfat va ammofos o'g'itlarini ekin hosiliga ta'siri ham turli tuproqda turlicha. Fosforli o'g'itlar turi qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligiga har xil ta'sir qilganligi ilmiy va ishlab chiqarish tajribalarida isbotlangan. Bulardan tashqari fosforli o'g'itlarni omborlarda saqlash usullari bam ulami sifat va samaradorligiga ta'sir qiladi
Paxta hosildorligi turli tuproqlarda o'rtacha superfosfat o'g'itiga nisbatan ammofos o’g’iti qo'llanganda hosildorlik l,6-2,l ts/ga oshgan. Makkajo'xoridan 2,1 ts/ga don hosili oshgan
Mirzacho‘1 och tusli bo'z tuproqlarida esa paxtadan qo'shimcha 2.2 ts/ga hosil olingan.
Buxoro o'tloqi tuproqlarida superfosfatga nisbatan ammofosdan 2-5 s/ga qo'shimcha hosil olingan.
Keyingi davrlarda ammofos tarkibida Mis - (Cu), rux - (Zn) aralashtirilib chiqarilmoqda. Bu o'g'it ham yaxshi samara ko'rsatmoqda. Tarkibida Zn qo'shilgan ammofos o'g'itidan paxtachilikda 3,1 ts/ga qo'shimcha hosil olinganligi ham ma’lum.
Hozirda bunday kelajagi bor mukammallashgan fosforli o'g'itlar O'zbekistonning Olmaliq shahri fosforli o'g'itlar zavodida ishlab chiqarilmoqda.
Hosil sifati ta'siriga nazar tashlasak, agar fosfor g'o'zaga solinmasa paxta tolasi 0,5 g.ga pishiqligi pasayadi, 1,7 mm ga tola
uzunligi qisqaradi. M.S.Kanash, M. Belousov ma’lumotlariga ko'ra ham fosforli o’g'itlar paxta tolasi pishiqligini mustahkamlaydi, chigit torkibidagi yog'ni oshirar ekan.
Fosforli o'g’itlardan qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligini oshirish tadbirlarida o'g'itlarni qo’llashni ekinlarga solish texnikasi va usullari quyidagicha:

1. 
   Qo'lda solish usuli
   
2. 
   Suv bilan solish
   
3. 
   Qishloq xo‘jalik mashinalari bilan
   
4. 
   Samolyotlar yordaraida sepish.
   

Samolyotlar bilan faqat sharoiti to'g'ri keladigan muhitli dalalarga, ya'ni kamida bo'yi 500 m ga yetadigan eni esa undan uzun ammo yaqinida ko'l, aholi ichadigan, foydalanadigan oqin suv va boshqa qo'riqlanadigan inshoatlar yo‘q bo'lsa samalyotlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Ekish bilan solinganda fosforli o'g'itlar evaziga kuzgi va bahorgi bug'doylar doni hosildorligi 2,3-3 ts/ga ko'paygan. Huddi shunday paxta hosildorligi ham 3-4 ts/ga ortganligi isbotlangan.
Asosiy o'g'itlashda 5 ta talabga rioya qilish kerak.

1. 
   Yerga solish muddatiga.
   
2. 
   O'g'itni tuproqqa solish chuqurug’iga.
   
3. 
   O'g'it turiga.
   
4. 
   Miqdoriga.
   
5. 
   Boshqa o'g'itlar bilan nisbat birligini hisobga olish kabi masalalarga rioya qilmoq zarur.
   

Asosiy o'g'itlash bilan yuqoridagi talablarga fosforli o'g'itlarni qo'llab, o'rtacha qishloq xo'jalik ekinlarini hosildorligini 2-5 ts/ga ko'tarish mumkin. Bu tadbir, ayniqsa, paxtachilikda yaqqol isbotlangan.
O’suv davrida oziqlash - asosan uchta maqsadda solinadi.

1. 
   Tuproqda yetishmayotgan P₂O₅ ni ko'paytirish, yetkazib berish va o'simlikni tashqi qiyofasiga qarab fosfor miqdorini belgilash.
   
2. 
   Asosiy o'g’itlashdan qolgan P-o'g'iti qismini solib to'ldirish
   

bilan.

3. 
   Foydalanish koeffitsientini oshirish maqsadida o’g’itlanadi.
   

Shuni aytish kerakki, o'suv davrida solingan o'g'it hali hech
qachon asosiy o'g'itlash samarasidan yuqori bo'lmagan. M: 1937-40 yillarda qand lavlagi ekini bilan o’tkazilgan tajribalarni 30 tasida bir xil fikr ya’ni kuzda solingan muddat qishloq xo'jalik ekinlariga yaxshi samara berishi bildirilgan.
Yevropada 35-40 yildan buyon faqat kuzda solish tavsiya etilib kelinmoqda. O’zbekistonda bu masala K.M. Roziqov va boshqalar tomonidan 1970-1975 yillarda o'rganilgan.
O'zbekiston ilmiy tadqiqot paxtachilik ishlab chiqarish instiluti olimlari tomonidan g‘o‘zaga bir yillik, ikki yillik va uch yillik me’yorlarini bir martada solib o'tkazilgan tajribada fosforli o'g'itlar samaradorligi iqtisodiy foyda ekanligi isbotlangan.
Kelajagi bor yangi fosforli og'itlar shakllari ham bor, bular AQSH da «Superfosforli kislota» tarkibi 33% P2O5 bor o'g'it.
Polifosfat ammoniy tarkibida 15% azot va 25% P2O5 bor o'g'it bo'lib Angliya va boshqa davlatlarda qo'proq ishlatiladi.
Metafosfat kaliy tarkibida 23% P 31% K bor o'g'it bo'lib bu o'g'it ham kelajagi bor o'g'itlardan hisoblanadi.
Fosfat magniy - ammoniy (MgNH4PO4) tarkibida 8% N, 14% Mg va 17% P2O5 bor. Bu o'g'it juda suvda sust eriydi. Bu o'g'itni AQSH da eng qimmatli bog'larga solib foydalaniladi.
Huddi shuningdek, O'zbekistonda paxtachilik sohasida gumifos nomli yangi fosforii o'g'itning g'o'za ekini o'sish, rivojlanish va hosildrorligiga ta’siri akademik K.Mirzajonov rahbarligida o'rganilgan.