Mavzu: Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish haqida tushuncha. Reja

Rostlash qonunlari 
Rostlagichlar asosan ketma - ket solishtirish, kuchaygirish va ijrochi 
elementlardan iborat. Taqqoslash (ko‘prik, potensiometr), signal kuchaytirish 
(elektron signal kuchaytirshch) elementlari inersiyasiz bo‘g‘in, ijrochi elementlar 
(elektro, gidro, pnevmomotorlar, servomotor) esa integrallovchi bo‘g‘inlardan 
iborat bo‘lgan rostlagichlarning tarkibiy sxemasini ko‘rib chiqamiz (9.1-rasm)
9 .1-rasm. Rostlagichlarning tarkibiy sxemasi 
- o‘lchash va taqqoslash elementining uzatish funksiyasi;
-elektron 
signal kuchaytirgichning uzatish funksiyasi; U/G„r-servomotorning uzatish 
funksiyasi Bu tizimning ekvivalent uzatish funksiyasi: 

---

rostlagichni integrallovchi bo‘g‘in tipiga kirishini ko‘rsatadi. 
ART da
ko‘pincha 
P,
PI, PID bo‘g‘inlar
qo‘llaniladi. Ularni hosil qilish uchun bu sxemaning alohida
elementlariga teskari bog’lanish zanjiri kiritish va unga tarkibiy o‘zgarishlarini
vujudga keltirish yo‘li bilan bajariladi. P- proporsional bo‘g‘in qonuni bo’yicha
ishlaydigan rostlagich sxemasini tuzish uchun sxemadagi ijrochi mexanizmning 
proporsional bo‘g‘in orqali qayta bog‘lanysh zanjirini tuzish kerak (9.2-rasm). 
9.2-rasm. Qayta boglanish zanjiri sxemasi 
Bu yеrda tizimning ekvivalent uzatish funksiyasi: 
qayta boglanish zanjirining uzatish koeffitsenti. 
PI rostlagichining sxemasini tuzish uchun elektron kuchaytirgich elementa:
bilan inersion bo‘g‘in
dan tuzilgan manfiy ishorali teskari 
bog‘lanishli yopiq zanjirdan foydalaniladi.(9.3-rasm) 
Avtomatik rostlagichlar tuzilishi bo’yicha namunaviy bo‘g‘inlardan tashkil
topadi va o‘zining rostlash funksiyasini ana shu bo‘g‘inlarning ishlash qonunlariga
muvofiq bajaradi. Bu qonunlar rostlagichning rostlash qonuni deyiladi. Bu
qonunlar asosan rostlagichdan chiquvchi signal (rostlanuvchi kattalikning 
og‘ishi) orasidagi bog’lanishni ifodalaydi: 
Bu yеrda birinchi ko‘shiluvchi
chetga chiqishlar bo’yicha rostlashga, 
kattaliklari tashqi ta’sirlar bo‘yicha rostlashga mos keladi. 
Uzluksiz rostlash rostlagichlari rostlash jarayoni davomida ob’yektga uzluksiz 
ta’sir qo‘rsatib turadi. 
Bevosita ta’sir qiladigan rostlagichlarda rostlovchi organni surish uchun
zarur bo‘ladigan energiya manbai ob’yektning o‘zida mavjud bo‘ladi. 

---

Bilvosita ta’sir qiladigan rostlagichlarda rostlovchi organni surish uchun 
zarur energiya tashqi manbadan olinadi. Bunday rostlagichlar tashqi manba 
energiyasining turiga qarab elektr, pnevmo, gidrorostlagichlar deyiladi. 
Kirish signali rostlanuvchi ob’yektdan o‘tish vaqtida deformatsiya va
kechikishga duch keladi. Chiqish kattaligi kirish signaliga nisbatan amplituda 
bo‘yicha kamayib, faza bo‘yicha kechikadi. Bu hodisalarni yo‘q otish uchun 
rostlanuvchi ob’yekt avtomat rostlagich bilan ta’minlanadi. Avtomat rostlagich 
chiqish signali amplitudasini oshirib, faza bo’yicha ilgarilashini ta’minlaydi.
O‘tish jarayonining sifati rostlanuvchi ob’yekt va rostlagich tavsifnomalariga 
bog’liq. Rostlagich sozlanishining o‘zgarmas kattaliklarida boshqaruvchi yoki 
rostlovchi ta’sir va rostlanuvchi kattalik o‘rtasidagi bog’lanish rostlash qonuni 
deyiladi. 
Avtomatik rostlagichlar diskret impul’sli yoki uzluksiz harakatli bo‘ladi. 
Uzluksiz harakatli rostlagichlar tarkibiga P, I va ularning kombinatsiyalari bo‘lgan 
1SH, PD, PID qonunlari kiradi. 
Qishloq xo‘jalik avtomatikasida 
-qonunlari keng qo‘llaniladi.