|
Antonimlar. O`zaro qarama-qarshi (zid) ma’noli so‘zlar antonimlar deyiladi. So‘zlarning bunday munosabatda bo‘lish hodisasi antonimiya deyiladi: yaxshi-yomon, baland-past, oz-ko‘p, yoz-qish, xursand-xafa, olmoq-bermoq, kelmoq-ketmoq kabi.
Birdan ortiq so‘zning o‘zaro antonomik munosabati ma’nodagi zidlikka asoslanar ekan, ko‘p ma’noli so‘z har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim so‘zlarga antonim bo‘lishi mumkin. Masalan, qattiq so‘zi bir ma’nosida yumshoq so‘ziga, boshqa bir ma’nosida saxiy so‘ziga antonim bo‘ladi. Misollar: qo‘lda kichik ketmoning, qattiq yerni tilarding (Zafar Diyor). Qattiq yerdan qatala chiqqan boychechak, yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak (qo‘shiq).
Bir so‘z o‘zaro sinonim so‘zlar bilan yoki o‘zaro sinonim so‘zlar boshqa sinonimlar bilan antonimik munosabat hosil qiladi. Shunga ko‘ra bunday munosabatdagi so‘zlarning miqdoriturlicha bo‘lishi mumkin. Masalan: xafa so‘zi o‘zaro sinonim bo‘lgan xursand – xushvaqt – shod – xurram – xushnud so‘zlariga antonimdir; chiroyli – go‘zal – husndor – husnli – xushro‘y – ko‘hli – ko‘rkam – barno – suluv – zebo – latofatli – sohibjamol sinonimik qatoridagi har bir so‘z xunuk – badbashara – badburush – badqovoq – tasqara – bedavo – ta’viya – beo‘xshov – beso‘naqay – sovuq – baadsurat – nadomat sinonimik qatoridagi har bir so‘zga antonimik munosabatda bo‘la oladi.
Lekin antonimiyada bir so‘zning nechta so‘z bilan antonimik munosabat hosil qilishi emas, balki o‘zaro qarama- qarshi (zid) bo‘lgan ikki komponentning birligi (juftligi) muhimdir. Ana shu ikki leksik birlik biri ikkinchisiga nisbatan antonim bo‘ladi. Demak, sinonimiyada so‘zlarning bir xil ma’nosi asosidagi birligi sinonimik qatorni hosil qilsa, so‘zlarning o‘zaro zid ma’nosi asosidagi birligi antonimik juftlikni yuzaga keltiradi.
So‘zlarning o‘zaro antonimik munosabat hosil qilishi ma’nodagi zidlik asosida bo‘lar ekan, bu hodisa, sinonimlardagi kabi, faqat bir so‘z turkumga oid so‘zlar doirasi bilan cheklanadi: kun – tun, qish – yoz, do‘st – dushman, ilg‘or – qoloq,katta – kichik, bosh – oxir, boshlamoq – tugatmoq, kirmoq – chiqmoq, uzoq – yaqin, tez – sekin va shu kabilar.
Har qanday so‘z o‘zaro antonimik munosabatga kirishavermaydi. Shunday bo‘lishi tabiiy, chunki juda ko‘pgina narsa-hodisalar o‘zining ziddiga ega emas. Qarama-qarshi juftiga egalik hodisasi ko‘proq narsa-hodisalarning belgisida kuzatiladi. Shuning uchun ham antoninmiya, asosan, belgi bildiruvchi so‘z (sifat va ravish) larda uchrayi. Ot va fe’l turkumidagi sanoqli darajadagi antonimlar ham ularning belgilaridagi zidlik asosida yuzaga keladi. Masalan, kun – tun (yorug`lik belgisi), orqa – old (makondagi qarama-qarshi tomon elgisi), kelmoq – ketmoq (yo‘nalishdagi qarama-qarshi tomon belgisi) kabi.
Antonimiyada o‘zaro zidlik bo‘lishi aytildi. O‘zaro zidlikda esa biri ikkinchisini inkor etish hodisasi ham seziladi. Lekin bu hodisa bir-biridan tamoman farq qiladi. Tasdiq va inkor etish tilda bor hodisa. Lekin u antonimiyani yuzaga keltirmaydi.chunki antonimiya asosida o‘zaro zid bo‘lgan, bir-birini inkor etmaydigan ikki narsa-hodisa yotadi. Masalan, kelmoq va ketmoq –antonim. Lekin keldi deyilganda ketish harakati inkor etilmaydi,bu harakatga umuman munosaat ifodalamaydi. Inkorda esa o‘zaro aloqadagi ikki narsa, belgi yoki harakat emas, aynan bir predmet, belgi yoki harakatning o‘zi inkor etiladi. Masalan: olmadi deyilganda berganlik ifodalanmaydi, balki shu harakat (olish)ning o‘zi inkor etiladi. Bu esa antonimiyani yuzaga keltirmaydi.
Xullas, antonimiyada uch xil belgi bor: 1) shakliy (fonetik strukturasi) jihatdan har xillik; 2) ma’nosi ihatdan har xillik; 3) ma’nodagi o‘zaro zidlik. Ana shu oxirgi belgi antonim so‘zni o‘zaro birlashtiradi, ya’ni qarama-qarshi ma’noli birlik qiladi.
So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, birdan ortiq so‘zning o‘zaro omonim, omofon, omograf yoki paronimligi shakliy tomon (fonetik struktura, talaffuz)ga ko‘ra bo‘lsa, sinonimlik va antonimlik ma’no munosabatiga ko‘radir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
