|
Butun - uzaro dialektik aloqadorlikda bo’lgan qismlar, bulAqlar, tomonlar. elementlar , komponentlarning uzviy birligidan iborat bo’lgan narsa. xodisa, yoki jarayondir. Masalan, bizni u rab turgan olam - bir butundir.
Kism - butun tashkil etgan uning tarkibidagi bulak, elementlar, komponentlardir. Masalan, bir butun olamning bir qismi tabiatdir .
Butun borliqdagi predmet va Gxbdtealarga' tegishli dialektik kategoriyalar bo’lib, ular xam uzaro aloqadorlikdadir. Butunni kiemdan ajratib bulmaganidek, kiem butun bilan birga buladi. Butunga xos xususiyatlar kiem xususiyatlar asosida tarkib topadi, yoki aksincha, butun xususiyatlari kiem xususiyatlarini belgilaydi. Butunni tashkil etgan qismlar uzaro bir- birlari bilan ta’sir va aks ta’sir xolatida buladi, ana shu ta’sir natijasida butun va kiem rivojlanishi ro’y beradi. SHuningdek, ob’yektiv borliqdagi konkret butun va kiem boshqa bir butun va qismlar bilan uzaro boglanish va aloqadorlikda buladi.
Butun va kiem kategoriyalarini bilish olamning birligi muammosini va pirovard okibatda butun borliqning mohiyatini to’g’ri anglab etishda muxim rolь uynaydi.
Sistema, struktura, element
Borliq mohiyatining uziga xosligi undagi narsa va xodisalar sistema, struktura va element aloqadorligiga ega bo’lishdir.
Sistema - borliqdagi predmet va xodisalarning uzaro tartibli, izchil xolda bog’lik bo’lib, bir-biriga ta’sir va aks ta’sir okibatidagi qonuniy birligidir.
Struktura- sistemani tashkil etuvchi narsa predmet xodisa yoki jarayonlarning tartibli tuzilishi, ketma- ketligi, tarkibi, joylashishi va ifodalanishidir. Struktura - sistemaning tub xususiyati bo’lib, u muayyan elementlardan tashkil topadi.
Element- sistema strukturasini tashkil etgan, nisbiy mustaxkamlikka ega bo’lgan guzilmadir. Har bir sistema o’z strukturasiga mos keladigan bir qancha uzaro uzviy chambarchas bog’lik bo’lgan elementlardan iborat buladi.
Borliqning bir butunlik mohiyati sistemalilik bilan ham bog’lik. CHunki, sistemalar birligi borliq butunligining asosini tashkil etadi.
Sistemaning qaror topishida, albatta. uning strukturasi muxim rolь uynaydi. Sistema strukturasiz bulmaydi.
Struktura, birinchidan, narsa yoki xodisaning bir xil yoki xar xil jinsliligini, uni muayyan elementlarga bulinishini; 2-dan narsa yoki xodisalar tashkil etgan elementlarning uzaro bog’likligini ta’sir va aks ta’sir etib turishini, ularning yaxlitligi va bir butunliligini ; 3
dan esa bu elementlarning uzaro bog’likligini ular o’rtasida uzviy bog’liklik mavjud bo’lishini ifodalaydi.
Keyingi yillarda ilmiy tadqiqot ishlarida bilish ob’yektiga sistemali yondashish, strukturaviy taxlil etish usullari tobora kengok kullanilayotganligi kuzatilyapti. Bu albatta tadqiqot ob’yektini chuqurrok urganishga imkon beryapti.
Mazmun va shakl
Mazmun - narsaga yoki xodisaga aynanlik bagishlovchi uziga xos jihatlar, jarayonlar, muxim elementlar va o’zgarishlarning yigindisini aks ettiruvchi tushunchadir.
Shakl - mazmunning tashki kurinishi, uning mavjud bo’lish usuli, mazmun strukturasi, ya’ni tuzilishini ifodalovchi narsa va xodisalarning ichki va tashki tomonlarining birligidan iborat. Xar bir narsa yoki xodisa mazmun va shaklga ega buladi. Mazmun va shakl dialektik boglangan bo’lib, mazmunsiz shakl va shaklsiz mazmun bulmaydi. SHuning uchun mazmun va shakl muayyan predmet va xodisaning uzviy aloqador bo’lgan ikki tomonidir.
Vokeilikda borliqdan ajralgan sof mazmun xam sof shakl xam bulmaydi. Mazmun va shaklning uzaro birligida mazmun shaklni belgilaydi. Mazmun va shakl dialektikasini bilish fan va amaliyotda muxim ahamiyatga ega.
Sabab va okibat
Borliq rivoji va taraqqiyotida sabab - okibat dialektikasini bilish xam juda muximdir. SHuning uchun sabab - okibat dialektikaning muxim kategoriyalaridan biridir.
Bir xodisadan oldin kelib, uni vujudga keltirgan xodisa sabab deb ataladi. Sababning ta’siri natijasida yuz bergan xodisa okibat deyiladi.
Vokeilikdagi xar bir xodisa sababsiz ro’y bermaydi. balki doimo uz sababi buladi. Ayni paytda, ushbu xodisa boshqa xodisaning yuz berishi uchun sabab xam bo’lishi mumkin.
Sabab bilan okibatning uzaro bog’likligi sababpyat deb ataladi. Sababiyat xodisalar o’rtasidagi shunday ichki bog’likni anglatadiki, unga kura xar bir xodisa ketidan albatta ikkinchisi keladi va ular sabab okibatli boglangan.
Sababiyat borliqda umumiy xarakterga ega. Sababsiz okibat bulmaydi, xamma narsaning uz sababi bor, sababi noma’lum xodisalarning borligi ularni sababi yukligini anglatmaydi, balki hozircha fan va amaliyotda bu xodisaning sababini aniqlashga muvaffak bulinmaganligini bildiradi. Ijtimoiy amaliyot jarayonida keyinchalik bunday xodisalarni keltirib chikargan sabab aniklanadi.
Sabab va okibat vaqt jihatidan doimo ketma - ket buladi. Bunda sabab okibatdan oldin, okibat esa sababdan keyin keladi, ya’ni sabab xamisha okibatni keltirib chikaradi. Birok, bunday vokeilik va borliqdagi ro’y beradigan barcha ketma-ket keluvchi xodisalar bir- biri bilan sabab okibatli boglangan degan xulosa kelib chikmaydi. Masalan, fasllarning ketma-ket almashinuvidan oldin keladigani sabab, keyingisi okibat deyish mumkin emas. Balki, bu xodisaning xakikiy sababi Erning Kuyosh atrofida aylanishi bilan izoxlanadi.
SHu urinda, sababni baxonadan xam farqlash mumkin. Baxona odatda okibatdan oldin ro’y beradigan biron xodisa bulsada, uning sababi bula olmaydi. Baxona okibatning sodir bo’lishi uchun turtki bo’lishi mumkin, birok, uning sababi ancha chuqurrokda buladi. Baxona esa shu ma’noda juda yuzaki xodisadir. Masalan, darsda talaba tomonidan olingan yomon baxoning sababi, chirok uchib kolib dare kilmaslik, kitobning yukligi kabi baxonalarda emas, balki talabaning dare tayyorlashga nisbatan juda mas’uliyatsizligidir.
Borliqda barcha narsa va xodisalar uzining ob’yektiv sabablari asosida paydo buladi va rivojlanadi. SHu ma’noda jamiyat rivoji jamiyat rivojidan biroz farq qiladi. Gap shundaki. jamiyat xodisalari kishilarning ongli, muayyan maksadga tomon yunaltirilgan faoliyatidan iborat. Ongli faoliyat fakat insonlarga xosdir. Kishilar amalga oshirmokchi bo’lgan maksadlarini oldin obdon uylaydilar, uni amalga oshirish rejasini tuzadilar, shu ma’noda yuzaki Karaganda kishilarning faoliyatida maksadga erishuv tashki shart - sharoitlarga bog’lik emasday tuyuladi. Birok, aslida bunday emas. Jamiyat rivoji ob’yektivlik bilan sub’ektivlikning birligidan iborat. Natijada kishilarning niyat - maksadlariga erishuvi tashki ob’yektiv sabablar bilan birga ichki sub’ektiv sabablarni, ya’ni bu yulda tinmay intilish, butun kuch-gayratini sarflashi kabilarning birligi natijasida ro’y beradi.
Dialektikaning sabab va okibat kategoriyalarini to’g’ri anglab etish chuqur nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
