Mavzu: qo'shma gaplarda sabab mazmuning yuzaga chiqishi



Download 79,08 Kb.
bet1/12
Sana01.07.2022
Hajmi79,08 Kb.
#722160
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
QO\'SHMA GAPLARDA SABAB MAZMUNING YUZAGA CHIQISHI (3)4


MAVZU: QO'SHMA GAPLARDA SABAB MAZMUNING YUZAGA CHIQISHI

I.KIRISH


II. ASOSIY QISIM……………………………………………………….
1.Bog’langan qo`shma gaplarda sabab mazmun…………………………..
2.Ergashgan qoshma gapda sabab mazmun………………………………….
3. Qo'shma gapning qismlari orasidagi funksional munosabatlarga ko‘ra
turlari………………………………………………………………………….
III. UMUMIY XULOSALAR………………………………………………..
IV.ADABIYOTLAR RO`YXATI…………………………………………….

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.Qo`shma gaplarda sabab mazmuni. Bog`langan qo`shma gap qismlarining biri ma’lum voqea, hodisa, holatning ro`y berishiga sabab bo`lgan voqea, hodisa, holatni, ikkinchi qism esa shu sabab asosida ro`y bergan voqea, hodisa, holatni ifodalaydi. Masalan: Anor so`zlar va Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar. Bu qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismidan anglashilgan harakatning natijasidir. Qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan mazmun ikkinchi qismdag mazmunni yuzaga keltiradi.
Sabab va natija munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlari o`zaro biriktiruv bog`lovchisi yoki r-u, -yu, -da yuklamalari yordami bilan bog`lanadi. Ammo sabab va natija munosabatining yuzaga kelishini bog`lovchi yoki yuklamaga bog`lab qo`yish to`g`ri emas. Qo`shma gapning umumiy mazmuni yoki uning tarkibidagi ayrim bo`laklarining ma’nosi, shuningdek, ohang va mantiqiy urg`u modal so`zlar sabab va natija munosabatini keltirib chiqaradi.
Qo`shma gap qismlari kesimlarining ma’nosini bir-biriga qiyoslash bilan ular orasida sabab va natija munosabati ifodalanganligini tushunish mumkin.
Ayrim hollarda qo`shma gap qismlari mazmunini qiyoslash sabab va natija munosabatini keltirib chiqarishi mumkin. Bu holat asosan yuklama yordami bilan birikkan qo`shma gaplarga va biriktiruv bog`lovchisi bilan birikkan ba’zi bir bog`langan qo`shma gaplarga oiddir: Anzirat xola endigina yorug` kun ko`rishga umid bog`langanida, damba va undan keyin kanal ishi boshlanadi-yu kuyov evaz i naqd bo`lmagan og`ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni olib, shaharga ketib qoldi.
Bog`langan qo`shma gapning bu xili, ichki mazmun munosabatiga ko`ra, ergash gapli qo`shma gaplarga o`xshaydi. Ammo bu xil gap qurilmalar mazmuni, grammatik tuzilishi va ohang bilan farqlanib turadi va bog`langan qo`shma gap bo`ladi.Bog`langan qo`shma gapdagi sabab va natijani ifodalagan har bir qism mazmun jihatdan ma’lum darajada mustaqildir. Sabab va natijani ifodalovchi ergash va bosh gaplarda esa har ikki gap bir-biri bilan jips mazmunini aloqasiga kirishadi; ergash gap esa bosh gapsiz o`qilmaydi, ihlatilmaydi. Ergash gapli qo`shma gapdagi tobelik va hokimlik bog`langan qo`shma gapda bo`lmaydi.
Bog`langan qo`shma gapning bu turini tashkil etgan qismlari tuzilishi jihatidan mustaqil sodda gap shaklida bo`ladi, ergash gapli qo`shma gapning sabab anglatuvchi gapni tugallangan grammatik shaklli so`z bilan ifodalanmaydi, shuning uchun ham bu xil gaplar mustaqil ravishda qo`llanmaydi.Qo`shma gapning sabab anglatuvchi birinchi qismida ohang ma’lum darajada ko`tariladi va undan so`ng qo`shma gapning davom etishiga ishora beruvchi to`xtam bo`ladi. Ergash gapli qo`shma gapda ham ohang asosan ana shu tartibda bo`lsa ham, ergash gapdagi ohang ancha yuqori ko`tariladi va undan so`nggi to`xtam juda qisqa bo`ladi.
Sabab va natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gap qismlari kesimlarida zamon shakllarining qo`llanishida o`ziga xoslik bor. Mazmunan bu xil qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning birinchisi sabab bo`lib ikkinchisi undan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi. Shunga ko`ra birinchi qismning kesimi o`tgan zamon yoki hozirgi zamon shakli va ma’nosida bo`lsa, ikkinchi qismning kesimi o`tgan zamon yoki hozirgi yoki kelasi zamon shakli va ma’nosida bo`lishi kerak. Ammo amalda kesim shakllari ana shunday bo`lgan qurilmalar juda kam uchraydi. Odatda, bog`langan qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil zamon shaklida bo`ladi. Bu xil kesimlardan anglashilgan mazmunning ketma-ket ro`y berishi, birining sabab, ikkinchisining undan kelib chiqadigan natija ekanini kontekst, qismlarning umumiy mazmuni ko`rsatib turadi: Samandarov hammani tanisa kerak.
Qo`shma gap tarkibidagi sabab va natijani ifodalovchi qismlar o`tgan zamonga oiddir. Ammo ulardan anglashilgan mazmun ketma-ket ro`y beradi sabab oldin, natija so`ng sodir bo`ladi.
Sabab va natija munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlarinining kesimlari bir xil zamon shaklida bo`lishlariga sabab shundaki, bu hil gaplarda sabab va natija orasida qat’iy chegara bo`lmaydi-avval ifodalagan qismda harakat holat boshlangan bo`lsada, u tugallanmay, natija mazmunini ifodalagan qismdagi harakat holat boshlanadi va har ikkisi barobar davom etadi: G`amxonada qashshoqlik kuldi va oila tutday to`kildi.
Bu xil gap qurilmalarining ayrim turlarida natija boshlanganda, sabab tugallanadi, ammo bu holda ham sababdan natijaning kelib chiqishi tezlik bilan ro`y beradi: Bemor dorini ichdi-yu, ta’siri ham darrov bilina qoldi.
Sabab-natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning ichki tuzilishi, urg`usi va ohangida o`ziga xoslik mavjuddir. Buning sababi qo`shma gapning ikkinchi qismi mazmuni ma’lum darajada birinchi qismga bog`liq bo`lishidadir. Odatda, sabab va natija mazmunini ifodalashda ayrim gap bo`laklari asosiy rol uynaydi. Mantiqiy urg`u ana shunday so`zlarga tushadi. Qo`shma gapning ikki qismi orasida bog`lovchidan oldin to`xtam beriladi va ikkinchi qismi orasida bog`ovchidan oldin to`xtam beriladi va ikkinchi qism xulosalash, natijalash ohangi, pasayuvchi ohang bilan talaffuz etiladi: O`rmonjon qariyalar bilan o`tkazgan bir suxbatida allanimadan gap chiqdi-yu, kimdir yer islohotidan burun bo`lgan daryo toshqini haqida gapirdi.Sabab-natija munosabati ayrim so`zlar yordami bilan burttiriladi. Bu so`zlar qo`shma gap ikkinchi qismining boshida keladi.Sabab-natija munosabatiga kirihuvchi gaplarni biriktirihda xizmat qilgan, bunday mazmun munosabatlarining yanada aniqroq, burttiribroq ifodalash uchun ishlatilgan shu xil leksik elementlar gap bo`lagi vazifasida keladi va o`z leksik ma’nosiga ega bo`ladi. Ikkinchi qism boshida shuning uchun kelgan qo`shma gaplarda ham sabab-natija munosabati bo`lsada, bu hil qurilmalar sabab ergash gapli qo`shma gap sanaladi. Chunki shuning uchun o`zbek tilida tobelashtiruvchi bog`lovchi hisoblanadi va u bosh gap tarkibida bo`lib, sabab-ergash gapga bosh gapga bog`lash uchun xizmat qiladi.Sabab-natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gaplarning ba’zi bir turlarida qismlar orasida aloqa juda zich bo`ladi. Qo`shma gapning ikkinchi qismi tarkibida bu, u olmoshlari ishtirok etadi: bu olmoshlar qo`shma gapning birinchi qismiga mazmunan teng bo`ladi, uni eslatadi va so`nggi mulohaza uchun asos bo`ladi. Bu, u olmoshlari gap tarkibida esa to`ldiruvchi yoki hol vazifasida keladi: Otam ham mening nog`ora chalishimni ko`rmoqchi bo`lgan, degan fikr kunglimga kelib, g`ururim yana ham ortdi va bu holning ta’siri bilan nog`ora cho`plarini yana ham balandroq ko`tarib, nog`oramga qattiqroq ura boshladim. Ba’zi bog`langan qo`shma gap qismlarining so`nggisi oldingi qismlarning mazmuniga qo`shimcha umumiy izoh bo`ladi, uni to`ldiradi, davom ettiradi; ular oldingi qismlarning mazmuniga aloqador bo`lgan yoki shu mazmundan kelib chiqadigan biror qo`shimcha xabarni yoki natijani ifodalaydi. Bu hil gaplar sodda yoki qo`shma gaplarning birikuvidan tashkil topishi mumkin.
Ikkinchi qism birinchisiga qo`shimcha izoh bo`lgan qo`shma gap qismlarini o`zaro bog`lash uchun biriktiruv bog`lovchilari–ham, hamda, va; zidlov bog`lovchilari – lekin, ammo; bog`lovchi vazifasidagi bo`lsa, esa fe’l shakllari xizmat qiladi, bunda har bir bog`lovchi o`z grammatik ma’nosini saqlaydi.
Qismlarning o`zaro semantik munosabatiga ko`ra bog`langan qo`shma gapning bu xili ikki turga bo`linadi:Izohlash munosabatini ifodalash.Qo`shimcha ma’lumot berish munosabatini ifodalash.Izohlash munosabatining ifodalanishi. Bog`langan qo`shma gapning bu xili guruhida qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismdan anglashilgan umumiy mazmunni izohlaydi va u bilan bog`liq bo`lgan qo`shimcha harakat holat, xususiyatlarni ifodalaydi yoki so`zlovchining birinchi qism mazmuni haqidagi fikri, bahosi munosabatini ko`rsatadi: Odamga andisha kerak, lekin undan ham ilgariroq insof kerak.
Bu xil bog`langan qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmun odatda bir vaqtda ro`y beradi, shuning uchun ham qo`shma gap qismlarining kesimlari bir-biriga mos bir xil zamon shakli va ma’nosida bo`ladi.Izoh munosabatini ifodalagan qo`shma gaplarning tarkibida bu olmoshi keladi. Bu olmoshi odatda qo`shma gap ikkinchi qismining boshida, bog`lovchilardan so`ng qo`llanadi. Bu olmoshi mazmunan birinchi gapga teng keladi, uni eslatadi va so`nggi muhokama uchun asos bo`ladi.Bu olmosh turli vazifalarda qo`llanadi, ammo u qanday vazifada bo`lmasin, qo`shma gapning ikkinchi qismida, fikr o`sha haqda boradi:Olmosh–ega vazifasida: Oziqlantirish bilan sug`orish katta uzilishga yo`l qo`yilmoqda, bu esa o`g`itning tuproq qatlami orasida qolib, kuchini yo`qotishga sabab bo`layotir.Olmosh–to`ldiruvchi vazifasida: Yaqin olti oy bo`ldiki, mana shu osoyishtalik buzildi va bunga sabab, kampirning gumonida, Siddiqjonning onasi edi.Ayrim hollarda bu olmoshi narsa, hol kabi so`zlar bilan birga kelishi mumkin. Bu holda bu olmoshi sifatlovchili aniqlovchi vazifasida bo`ladi; ba’zan qaratqich kelishigi qo`himchasini olib, qaratqichli aniqlovchi yoki to`ldiruvchi vazifasida kelishi ham mumkin: Boyning zulmi borgan sari ortdi, bu hol esa xalqning g`azabini yanada kuchaytirdi.Ba’zan ikkinchi gap tarkibidagi olmosh ifodalanmaydi, ammo bu konteksdan, umumiy mazmundan anglashilib turadi: Mulla Hakim, bir nozik ish bor. Lekin hayrli ish.Ayrim hollarda bu olmoshi butunlay qo`llanmaydi. Bunday hollarda ikkinchi gap o`z mazmuniga ko`ra birinchi gapga umumiy izoh bo`ladi: -Nima qildi jonim?–so`raydi Yo`lchi, lekin «betobmisan?» deyishga tili bormadi.
3. Qo`shimcha ma’lumot berish munosabatining ifodalanishi. Bog`langan qo`shma gapning ikkinchi qismi qo`shimcha ma’lumot ifodalashi mumkin. Qo`shimcha ma’lumot qo`shma gapning birinchi qismi bilan bevosita bog`lanishi, undan kelib chiqishi yoki birinchi qismning mazmuni bilan bevosita bog`lanmasligi ham mumkin.Bu xil bog`langan qo`shma gap qismlarini biriktirish uchun asosan ham, hamda bog`lovchilari ishlatiladi. Haftalar o`tdi ham tugaldi savdo.Ham bog`lovchisi qo`shma qapning ikki gapi orasida emas ikkinchi gapning tarkibida qo`llanishi mumkin: Siddiqjon «unsur» kalimasini «hukumatga qarshi» degan ma’noda ishlatar, bu yerdagilar ham ma’noda anglar edi…
Bunda harakat-holatning ham bog`lovchisidan oldin kelgan bo`lakka oidligi alohida ta’kidlanadi.Qo`shimcha izoh munosabati va bog`lovchisi orqali ham ifodalanadi: Bu kunlardagi ijodim o`quvchilar ommasiga ma’lumdir va shu yillardagi she’rlarimni to`plab, «Men sharqdan kelayotirman» nomli kitob qildim.
Bog`langan qo`shma gapning bu xili va, ham, hamda bog`lovchilari yordamida tuziladi. Payt munosabatini ifodalashda xizmat qiluvchi boshqa bog`lovchilar bunday ma’no munosabatini ifodalashda ihlatilmaydi.Qo`shma ma’lumot ifodalovchi gap qurilmalarinnig ikkinchi qismi birinchi kesimdan anglashilgan xabarga baho munosabatini ifodalash mumkin.

Ikkinchi qismda qo`shimcha ma’lumot ifodalagan gap qurilmalari yana, tag`in elementlarning yordami bilan ham tuzilishi mumkin. Men tayinlangan gaplar esingdan chiqib qolibdi.Shuni hisobga olish kerakki, og`zaki va yozma nutqda qo`shma gaplar faqat bir xil ma’no munosabatlarini ifodalash bilan chegaralanmaydi, ko`p hollarda turli ma’no munosabatlari birgalikda ifodalanadi. Masalan, ayiruv munosabalari bilan payt qiyoslah munosabatlari; bilan payt va ayiruv munosabatlari birga ifodalanadi.



Download 79,08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish