Mavzu: O’zbekiston Respublikasi pul-kredit siyosati Reja: Kirish

O’zbekistonda olib borilayotkan pul kredit siyosati tahlili

Kelgusida iqtisodiyotda amalga oshiriladigan tizimli islohotlar, xususan, iqtisodiyot- ni yanada erkinlashtirish, davlat- ning iqtisodiyotdagi rolini qisqartirish sharoitida pul- kredit siyosati sohasida har tomonlama asoslangan qaror- larni qabul qilishda yanada chuqurroq tahlil va prognozlarni amalga oshirish talab etiladi.

Bugungi kunda markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati boʼyicha qarorlarni qabul qilish makroiqtisodiy tahlil va prognoz tizimi (FPAS) asosida amalga oshiriladi. Hozirda markaziy bank tomonidan foydalanib kelinayotgan chorak- lik prognozlashtirish modeli (QPM) makroiqtisodiy prognoz- larni ishlab chiqishdagi asosiy model hisoblanadi. QPM modeli oʼrta muddatli makroiqtisodiy prognozlarni shakllantirishga yordam beradigan, ochiq iqtisodiyotlar uchun yarim- strukturaviy modeldir.
Ushbu model toʼrtta asosiy bloklarning – ishlab chiqarish (IS egri chizigʼi), inflyatsiya (Fillips egri chizigʼi), qisqa muddatli foiz stavkasi (monetar siyosat reaktsiyasi funktsiyasi) va valyuta kursi(qoplanmagan foizlar pariteti sharti) oʼzaro bogʼliqligi asosida qurilgan. 2021 yil davomida modelning yuqorida keltirilgan bloklarga fiskal va kredit bloklarini ham qoʼshish orqali model kengaytirildi.
2022 yil va keyingi yillarda QPM modeli yangi bloklar (xususan, tashqi sektor koʼrsat- kichlari) bilan toʼldiriladi va model parametrlari iqtisodiyot- dagi tarkibiy oʼzgartirishlarni aks ettirishga moslashtiriladi.
Bundan tashqari, turli makroiqtisodiy koʼrsatkichlar oʼrtasidagi bogʼliqliklarni aniq- lash, ularni prognozlashtirish uchun ekonometrik modellar qatorini kengaytirish koʼzda tutilgan.
Yalpi ichki mahsulot hajmi real oʼsishini qisqa muddatli davrlar uchun prognoz qilishda DFM, VAR va ARDL kabi modellarni ham takomillash- tirib borish boʼyicha alohida yoʼnalishda ishlar tashkil etiladi.
Keyingi yildan boshlab xalqaro moliya institutlari texnik koʼmagi asosida makroiqtisodiy siyosatni tahlil qilish, turli xil iqtisodiy koʼrsatkichlarning bir-biriga
bogʼliqligini oʼrganish maqsadida dinamik stoxastik umumiy muvozanat modelini (DSGE) joriy etish maqsad qilingan.
Bu modelь pul-kredit, fiskal va umumiy iqtisodiy siyosatning muvofiqligini baholashga yordam
beradi. Shuningdek, qabul
qilingan qarorlarning alohida koʼrsatkichlarga taʼsirini miqdoriy baholash uchun ishlatiladi.
2021 yilda inflyatsiya darajasini qisqa muddatli prognoz qilishda BVAR modelidan foydalangan holda dastlabki natijalar eʼlon qilingan boʼlib, keyingi bosqichda ushbu modelni toʼliq joriy qilish boʼyicha ishlar davom ettiriladi.
Bundan tashqari, oʼtgan davr- dagi inflyatsiya omillarini tahlil qilish uchun VECM modellaridan toʼliq funktsiyada foydalanish boʼyicha choralar koʼriladi.
Inflyatsiya darajasi va unga taʼsir etuvchi omillar, shuning- dek, aholi va tadbirkorlik subʼektlarining inflyatsion kutilmalarini oʼrganish uchun har oyda Markaziy bank tomonidan oʼtkaziladigan inflyatsion kutilmalar boʼyicha soʼrovnoma, choraklik aholining isteʼmol kayfiyati soʼrovlar oʼtkazish tizimi va soʼrovnomani tahlil qilish metodologiyasini tako millashtirish rejalashtiril- moqda.
Shuningdek, keyingi yildan boshlab aholi va tadbirkorlik subʼektlarining uzoq muddatli inflyatsion kutilmalarini (ikki yillik va uch yillik) ham oʼrganib borish tizimi yoʼlga qoʼyiladi.
Respublika hududlaridagi narxlar dinamikasi va omillari, iqtisodiy jarayonlar va kutilmalarni sifat jihatdan oʼrganish boʼyicha yangi tizim joriy etiladi. Har bir hududning oʼziga xos jihatlaridan kelib chiqib iqtisodiy jarayonlar, inflyatsion omillar va iqtisodiy agent- larning xatti-harakatlariga si- fat jihatidan baho berilib, umumlashtirib boriladi. Bu maʼlumotlar pul-kredit siyosati sohasida qarorlar qabul qilishda qoʼshimcha komponent sifatida ishlatiladi.
2021 yilning avgust oyidan joriy etilgan asosiy isteʼmol tovarlari narxlarini onlayn kuzatish (NOK) tizimi imkoniyatlari yanada kengayti- rilib, narxlarni toʼplash, umumlashtirish va guruhlashtirish jarayonlari toʼliq inson omilisiz avtomatik tarzda ishlashi yoʼlga qoʼyiladi. Narxlari kuzatiladigan savdo nuqtalari soni va ulardan olinadigan maʼlumotlar koʼlami kengaytirib boriladi.
Isteʼmol narxlari indeksi boʼyicha rasmiy koʼrsatkichlarning faqat oylik davriylikda eʼlon qilinishi inflyatsion targetlash rejimida narxlar dinamikasini tezkor tahlil qilish imkoniyatlarini cheklamoqda. Ushbu davriylikni qisqartirish masalasi muqobil koʼrsatkichlarni hisoblab chiqish zaruratini yuzaga keltirdi.
Markaziy bank tomonidan 2021 yil avgust oyidan boshlab mamlakatimiz aholisi koʼp isteʼmol qiladigan asosiy tovar va xizmatlar narxlari oʼzgarishlarini muqobil manbalardan inson omilisiz tezkor ravishda kuzatib borish va doimiy monitoringini amalga oshirish maqsadida narxlarni onlayn kuzatish (NOK) tizimi joriy qilindi.
Koʼpchilik davlatlarning statistika organlari va markaziy banklari tomonidan soʼnggi yillarda narxlar oʼzgarishini internet sahifalari va masofaviy tizimlardan foydalangan holda jamlash va tahlil qilib borish tizimlari (price scanning&web scraping) amaliyotga joriy etilmoqda. Bu tizimlar orqali internet sahifalarida barcha uchun keng foydalanishda boʼlgan maʼlumotlar asosida avvaldan tanlab olingan isteʼmol tovar va xizmatlari narxlarini tezkor ravishda va kichik davriylikda (kunlik, haftalik) kuzatib borish mumkin boʼladi.
Mamlakatimizda ham yirik savdo supermarketlari, ishlab chiqaruvchilar, doʼkonlar, xizmat koʼrsatuvchi subʼektlarning onlayn savdo platformalari rivojlanib borishi, onlayn savdo nuqtalari sonining ortishi, shu bilan birga pandemiya sharoitlarida onlayn xizmat turlarining keng rivojlanishi Oʼzbekistonda ham narxlarni onlayn kuzatish tizimini joriy qilish imkonini berdi.
Yigʼilgan keng qamrovli maʼlumotlar toʼplami Xalqaro valyuta fondining uslubiy qoʼllanmasi (International Monetary Fund “Consumer Price Index Manual 2020: Consepts and Methods) va Yevropa Ittifoqi Statistika byurosi koʼrsatmalariga asosan qayta ishlanadi. Qayta ishlangan maʼlumotlar Davlat statistika qoʼmitasi tomonidan isteʼmol narxlari indeksini qoʼllashda foydalaniladigan tovar va xizmatlar vaznlari asosida umumlashtiriladi va haftalik asosda Isteʼmol narxlari muqobil indeksi (INMI) hisoblab chiqiladi.
Ushbu tizimning afzalliklaridan biri maʼlumotlarining aniq, shaffof va tezkorligidadir. Yaʼni bunda maʼlumotlar onlayn rejimda maksimal darajada inson omilisiz amalga oshiriladi. Dastlabki bosqichda narxlarni onlayn kuzatish tizimi orqali 50 ga yaqin internet sahifasi ilovalaridan 1000 ga yaqin narxlar kuzatib boriladi.
Buning uchun aholi tomonidan eng koʼp isteʼmol qilinadigan va umumiy INI tarkibida eng yuqori vaznga ega boʼlgan 261 turdagi oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari hamda xizmatlar tanlab olindi. Bunda:
- oziq-ovqat mahsulotlari 114 ta;
- nooziq-ovqat mahsulotlari 108 ta;
- xizmatlar 39 tani tashkil etadi.
Davlatning pul-kredit siyosatining muayyan turini tanlashini nima aniqlaydi? Markaziy bankning pul-kredit siyosatining ustuvor vazifalari qanday aniqlanadi?
Qoida tariqasida, bu davlatning moliyaviy tizimidagi mavjud barqarorlik darajasiga va umuman mamlakat iqtisodiyotining dinamikasiga bog'liq. Agar milliy iqtisodiyot rivojlanayotgan bo'lsa, u holda Markaziy bank liberal strategiyani tanlashi mumkin: u qoida tariqasida investitsiyalarni qo'llab-quvvatlaydi va bozorning band bo'lmagan segmentlari sharoitida ishbilarmonlik faolligini rag'batlantiradi. Qisman, bu jiddiy moliyaviy inqirozdan keyin yuzaga kelgan xavflarni rad etishning tabiiy keskin ko'tarilishini engib o'tishga qodir. Ushbu buzilishlar, chunki ular buzilish bo'lib, bizning iqtisodiyotimizdagi jiddiy buzilishlar - ish kuchi va kapitalning ishsizligi va deflyatsiya xavfini engish uchun zarurdir. Savol, xavfsizlikni sotib olish tugallangach va keyin foiz stavkalari ko'tarilganda qanday muammolar paydo bo'lishi mumkin. Federal Rezerv ushbu xavflarni aniq nazorat qiladi va beqarorlik manbalarini aniqlash va ulardan foydalanish uchun turli usullardan foydalanadi. Iqtisodiyotda inqiroz yuzaga kelsa, davlatning pul-kredit siyosatidagi maqsadlar o'zgarishi mumkin. Bunday holda inflyatsiyani pasaytirish zarurati tug'ilishi mumkin. Yuqorida aytib o'tganimizdek, konservativ pul-kredit siyosati ushbu maqsadga yordam beradi. Shuning uchun uning maqsadlari asosan shtatdagi iqtisodiy vaziyatni aks ettiradi. Agar milliy iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan bo'lsa - pul-kredit siyosati ba'zi belgilar bilan, boshqalar esa inqiroz tendentsiyalari bilan tavsiflanishi mumkin. Uning fikricha, moliyaviy barqarorlikni ta'minlashga bo'lgan bunday yondashuv hozirgi sharoitda foiz stavkalari ko'tarilayotgan sharoitdan ustundir, bu xavflarning ayrim turlariga xalaqit berishi mumkin, ammo ayni paytda yuqori ishsizlikni saqlab turadi va deflyatsiya xavfini oshiradi.
Menimcha, Federal Rezervning o'z vositalarini qanday sozlashiga qisqa muddatli siyosiy aralashuvdan mustaqillik narxlar barqarorligini ta'minlash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Federal Rezerv o'zining siyosiy harakatlari ushbu maqsadlarga qanday erishishini tushuntirishi kerak va agar ular bajarilmasa, nima uchun bunday qilinmaganligini. Agar qonunchilik maqsadlariga erishish uchun alternativ strategiyalar taklif qilingan va istiqbolli ko'rinadigan bo'lsa, Federal Rezervdan nega bu alternativalarni rad etganligini so'rashingiz kerak.
Pul-kredit siyosatini tasniflashning yana bir keng tarqalgan mezoni shkaladir. Shunday qilib, iqtisodiy tartibga solishning umumiy va tanlangan usullari ajralib turadi. Ularning xususiyatlarini batafsilroq ko'rib chiqing.

Pul-kredit siyosatining ko'lami

Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida ko'rib chiqilgan pul-kredit siyosatining ikkala turi ham, konservativ va liberal ham umumiy yoki tanlangan bo'lishi mumkin. Moliyaviy tizimning ko'rib chiqilayotgan turlari o'rtasidagi farq Markaziy bank tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning vakolat doirasiga qarab belgilanadi.
Shuningdek, harakatlaringizning har qanday salbiy yon ta'sirini, masalan, moliyaviy barqarorlik uchun va bu qanday qilib yon ta'sirlarni qanday kamaytirishi haqida gaplashish kerak. Kongress vaqti-vaqti bilan Federal Rezerv Tizimi uchun aniq maqsadlarni belgilaganligi va Fed tuzilmasi ushbu maqsadlarga erishish uchun mos bo'ladimi-yo'qmi masalasini doimiy ravishda ko'rib chiqishi kerak. Ushbu qo'mitaning maqsadi bu yil Federal Rezervning ko'p jihatlarini ko'rib chiqish.
Federal Rezerv barqaror iqtisodiy o'sishni tiklash va narxlar barqarorligini ta'minlash uchun barcha mavjud vositalardan foydalanadi. O'z tarixida birinchi marta Fed o'zining diqqatga sazovor joylarini 1% dan past bo'lgan kursga qo'ydi. Shuningdek, u maqsad juda past bo'lganida ma'lum bir tanlov taklifini urish qiyinligini tan oldi. Va nihoyat, u Federal Rezerv aktining moliya bozorlaridagi "g'ayrioddiy va favqulodda" holatlarda bunday choralarni ko'rishga imkon beradigan qismiga asoslangan favqulodda choralar bilan tajriba o'tkazdi.
Shunday qilib, agar Markaziy bank umumiy pul-kredit siyosatini olib boradigan bo'lsa, unda uning buyruqlari barchaga tegishli moliyaviy institutla rdavlatda ishlash. Bu holda pul-kredit siyosatining maqsadlari va usullari iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini rivojlantirishni rag'batlantirish va davlat bank infratuzilmasini modernizatsiya qilish zarurati bilan bog'liq bo'lishi mumkin.

Xulosa

O'zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatining moliya bozoriga ta'sirini taxlil etish jarayonida quyidagi ilmiy xulosalar olindi:

1. 
   Monetar siyosatning quyidagi vositalari orqali naqd pul emissiya qilish; tijorat banklarining markaziy bankda saqlanadigan majburiy zaxiralari miqdorini kamaytirish; markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasini tushirish; ochiq bozorda davlat g'azna majburiyatlari miqdorini o'zgartirish orqali pul massasi oshirilib boriladi;
   
2. 
   Investitsiya siyosati orqali milliy va xorijiy investorlarga qulay shart- sharoitlar yaratish hisobiga iqtisodiyotga ko'shimcha mablag'lar jalb etilib pul massasi miqdori oshiriladi, moliya bozoridagi operatsiyalar hajmi ortadi;
   
3. 
   Faol tashqi iqtisodiy siyosat orqali eksportning importdan ortiq bo'lishi ta'minlangan holda, oltin-valyuta zaxiralari ortishi asosida Markaziy bankning valyuta bozoriga ta'sir etish qobiliyati kuchayib boradi.
   
4. 
   Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida markaziy banklarning pul- kredit siyosatida yuz bergan quyidagi muhim o'zgarishlar aniqlandi:
   

• 
  markaziy banklar tomonidan tijorat banklariga beriladigan markazlashgan kreditlarning muddati uzaytirildi va hajmi oshirildi;
  
• 
  markaziy banklarning qayta moliyalash stavkasi pasaytirib borildi;
  
• 
  markaziy banklar ochiq bozor operatsiyalarining ob'ektlari va lombard kreditlari garov ta'minotining soni oshirildi;
  
• 
  qator o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida markaziy banklar tomonidan bank tizimini shakllantiruvchi etakchi tijorat banklariga subordinar kreditlar berish amaliyoti joriy qilindi.
  

5. 
   Milliy valyuta devalvatsiya jarayonining davom etishi milliy valyutada emissiya qilingan qimmatli qog'ozlarga jalb etilgan xorijiy invsstitsiyalar real qiymatining pasayishiga olib keladi va qimmatli qog'ozlar bozori rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
   
6. 
   Qimmatli qogozlar bozorining rivojlanishi mamlakatdagi pul massasining ortib borishi bilan to'g'ri mutanosiblikda bo'ladi. Iqtisodiyotdagi ortiqcha pul
   

massasining mavjudligi uni iste'mol va jamg'arishdan ortgan kisminn moliya bozorlariga yo'naltirishni ta'minlaydi. Shu jumladan, ortiqcha pulning mavjudlign esa, portfel investitsiyalar ko'payishiga turtki bo'ladi.

7. 
   Davlat o'zining makroiqgisodiy siyosati orqali pul massasini o'zgartirib turadi va quyidagi dastaklar yordamida qimmatli qog'ozlar bozori rivojlanishiga ta'sir etadi:
   
8. 
   Inflyatsiya darajasi, tijorat banklarining markaziy bankda saqlanuvchi majburiy zaxira normalari, qayta moliyalashtirish stavkalarining ortishn qimmatli qog'ozlar bozorining o'sish sur'atlariga teskari mutanosiblikda bo'ladi. Inflyatsiya darajasiniig yukori bo'lishi, qayta moliyalashtirish stavkasi va unda saqlanuvchi tijorat banklarining majburiy zaxiira normalarining yuqori bo'lishi qimmatli qog'ozlar bozori aylanmasi mablag'larining o'sishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
   

O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliya bozoriga ta'siri samaradorligini oshirish va mamlakatimiz moliya bozori barqaror rivojlanishini ta'minlash maqsadida Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida tijorat banklariga garovli ssudalar berish va valyutaviy svop operatsiyalaridan doimiy tarzda foydalanish orqali pul-kredit siyosati ta'sirchanligini oshirish zarur, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining diskont va lombard kreditlari berish amaliyotini rivojlantirish orqali qayta moliyalash siyosati samaradorligini oshirish lozim. Yuqori kredit reytingiga (kamida VVV) ega bo'lgan korxonalarning aktsiya va obligatsiyalarini Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalarining ob'ektiga aylantirish yo'li bilan uning ochiq bozor siyosati orqali muomaladagi pul massasiga ta'siri darajasini oshirish zarur.