Mavzu: O’quvchilarda tarixiy bilimlarni shakllantirish jarayonining asosiy tarkibiy qismlari

Bunday ma’lumotlarning birinchi guruhiga Karl Buyukning o’z saroy 
tarixchisi Eyngard tomonidan ko’klarga ko’tarib maqtab yozilgan tarjimai 
holidan olingan parchalar kiradi
5
.
5
O’rta asrlar tarixi (V – XV asrlar). Xrestomatiya, V.Ye. Stepanova, A.Ya. Shevlenko. M. 1989. 60 – bet. 

---

18 
18 
Ikkinchi guruhdagi ma’lumotlar yilnomalarda keltirilgan ma’lumotlardan 
va yuqoridagi manbadan olingan ayrim dalillardan iborat bo’lib, ular Karlni 
olihimmat va odil hukmdor qilib ko’rsatuvchi afsonalarning yolg’onligini fosh 
qilishda o’quvchilarga ob’yektiv ravishda yordam beradi. Bu ma’lumotlar 
Karlning frank zodagonlari manfaatini ko’zlab ish tutgan zolim istilochi 
bo’lganini ko’rsatadi. 
O’qituvchi materialni bayon qilishda shu har ikkala guruhdagi 
ma’lumotlarni aytib o’tadi, bamisoli tadqiqotchilar holiga solib qo’yilgan 
o’quvchilar oldiga esa Karl Buyukning faoliyati va shaxsiy xususiyatlariga baho 
berish, bunda dalillarni uydirmalardan yoki Karl zamondoshlarining buzib 
ko’rsatishidan ajratib olish vazifasi qo’yiladi. 
Kerakli 
materialni olganidan keyin o’qituvchi o’z hikoyasini 
o’quvchilarning to’g’ri baho berish va o’z baholarini dalillar bilan isbotlay 
olishlariga imkon beradigan qilib tuzadi. 
Materialni ana shunday muammoli bayon qilishning bir variantini misol 
qilamiz: “… Saroy tarixchisi Eyngardning yozishicha, Karl Buyuk qudratli, 
zabardast, kuchli va rahmdil odam. Kiyimiga qarab uni oddiy kishilardan farq 
qilib bo’lmaydi: u egniga dag’al bo’z ko’ylak, ishton va plashch kiyib yuradi, 
oyog’iga esa paytava o’rab, dehqonlar yuradigan boshmoqda yuradi. Ovqatning 
eng oddiysini afzal ko’radi. U nihoyatda sog’lomligi, baquvvatligi bilan ajralib 
turadi. Ish qilganda – charchash nimaligini, urush qilganida – yengilish 
nimaligini bilmaydi. Ko’p xalqlar o’z ixtiyorlari bilan unga bo’sunadilar. 
Ba’zilarni saxiyligi bilan o’ziga tortadi, ba’zilarni esa va “sabr va andisha” bilan 
ish tutib o’ziga tobe qiladi”. Eyngardning bergan ma’lumotiga qaraganda, Karl 
hech qachon biror mamlakatga birinchi bo’lib hujum qilmagan – urushni 
hamisha uning notinch qo’shnilari boshlagan emishlar. Karl yaqin va uzoq 
qo’shnilarini “xiyonatkorona harakatlari uchun jazolab”, G’arb va Sharqdagi 
ko’p mamlakatlarning hukmdori bo’lib qolgan emish. Bu qudratli imperator 
saxiylik bilan in’om ehsonlar ulashgan emish. 

---

19 
19 
Yilnomachilarning qisqacha ma’lumotlarini va Karlning o’z farmonlarini 
o’qisak, uning butunlay boshqa odam bo’lganligini bilamiz. Masalan, sakslarni 
qanchalik azob – uqubatda qolishlariga sababchi bo’lgani, 4500 saksni 
o’ldirishga buyurgani, ularning milliy urf – odatlarini oyoq – osti qilganligi, 
uning farmoni bilan 10 000 saks oilasi bilan boshqa mamlakatga haydab olib 
ketilganligi, Saksoniyaga 30 martadan ko’p yurish qilganligi, qishloqlarni 
yondirib vayron qilganligi uning yovuzliklarini ko’rsatuvchi harakatlar edi. 
Karlning yana boshqa yurishlari mohiyatini ham o’qituvchi misollar bilan 
tarixiy hujjatlatlarga tayanib, asoslanib o’quvchilarga yetkazadi. O’qituvchining 
materialni muammoli qilib bayon etishi o’quvchilarga dalillarning fosh qiluvchi 
kuchi, Karlning safdoshi bergan yolg’on guvohliklarga zid o’laroq, istilochining 
haqiqiy basharasini juda ravshan ochib berishni tushunib olishga yordam beradi.
Yaxshi o’ylab tanlangan va guruhlangan, muammoli qilib bayon qilingan 
material VII sinf o’quvchilarining o’z xulosalarini ifodalab va asoslab 
berishlarini ta’minlaydi.