Qobiliyatning pedagogik va psixologik xarakteristikasi.
Pedagogik qobiliyat tarixidan ma‟lumki, pedagogik qobiliyat
adabiyotda birinchi bo„lib, 19-asr o„rtalarida paydo bo„lgan.
pedagogika
nazariyasida o„qituvchilar tayyorlash va pedagogik perseptiv qobiliyatga
A.Disterverg diqqat-e‟tibor berdi. SHunday qilib, A.Disterverg pedagogik
qobiliyatning kuchiga, pedagogik taktga va qat‟iy erkinlikka ahamiyat berdi.
U o„qituvchining bilim orttirishlik qobiliyatini ilgari surdi. So„ngra 19-
asrning ikkinchi yarmida P.G.Redkin “Axloqiy qobiliyat”
tushunchasini
ilgari surdi. A.Disterverg, P.G.Redkin fikrlarini K.D.Ushinskiy davom
ettirdi. K.D.Ushinskiy “Odamni tarbiyalashning eng asosiy yo„li ishontirish,
odam e‟tiqodiga esa faqat ishiontirish bilan ta‟sir qilish mumkin” – deydi.
A.S.Makarenko fikricha, tasodifiy ravishda o„qituvchi bo„lib qolgan,
lekin u bu ishga qiziqib ketib badiiy adabiyotni ko„p o„qigan M.Gorkiyni
o„zining ustozi deb uni asarlarini o„rganishga kirishgan. A.S.Makarenko o„z
tajribasiga asoslanib, agar har bir
kishi qunt bilan mehnat qilsa, u o„ziga
nisbatan talabchan bo„lsa, u yaxshi pedagog bo„lishi mumkin – deydi.
Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo„lib, bir tekisda bo„lmay biri
yuqori, biri o„rta va biri quyi darajada bo„ladi. Faqat aqli zaif insonda
qobiliyatni uchrata olmaymiz. Maktab o„qituvchisining faoliyati inson
shakllanishiga qaratilgan. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir o„qituvchi
pedagogik mahoratga ega bo„lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat
qilib katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo„ladi,
qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zehn, iste‟dod inson asab tizimida
anatomik – fiziologik xususiyat bo„lishi zarur. O„qituvchining ba‟zi psixik
jarayonlari unda shaxsga xos sifatlarni
shunday tashkil qiladiki, buni
pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatni ayrim psixik
xususiyatlardan iborat qilib qo„yish mumkin emas. Ta‟lim ishlarining
muvafaqqiyatli bo„lishini pedagog shaxsiga xos bo„lgan bir qancha sifatlar,
jumladan,
uning irodasi, hissiyotlari, Xarakteriga xos bo„lgan bir qancha
xususiyatlarni ham ta‟minlab beradi. K.D.Ushinskiy “Faqat shaxs
rivojlanishiga va tarkib topishiga ta‟sir qilishi mumkin, Xarakter ta‟siri bilan
Xarakterni vujudga keltirish mumkin” – deb yozgan edi.
Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyati yuzasidan layoqati va uning
kasbini muvafaqqiyatli bajarishdagi sub‟ektiv shart –
sharoitni ifodalovchi
individual psixik xususiyatlari.
Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha “O„zgarmas irsiyat” nasldan
– nasga o„tuvchi alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab
fransuz filosofi J.Lokk va boshqa fransuz olimlari tomonidan tashkil qilingan.
Qobiliyatni rivojlantiruvchi anatomik – fiziologik xususiyatlar tug„ma
bo„ladi.
Empatiya boshqa odamlarning psixik holtlarni tushunishni va ularga
hamdardlik qilish qobiliyati (birgalikda dardlashmoq).
Perseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzilishi bo„lib, idrok
ob‟ektlarini bilib olish va uning hotira obrazlari
bilan solishtirishdan
iborat.YA‟ni idrok etish bog„chadagi bolaning oldiga kubiklar qo„yilgan
rasmlar qo„yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi.
Didaktik qobiliyat – o„quvchilar bilan muloqot qilishda, pedagogika
qonuniyati va uslublarini o„rganadi.
Konstruktiv - o„qituvchining o„z ishini rejalashtira olish qobiliyati.
Kommunikativ qobiliyat - boshqa odamlar bilan bo„ladigan muloqotni
yaxshilaydigan
va
birgalikdagi
faoliyatda
psixologik
qovushuvni
ta‟minlaydigan qobiliyat.
O„quvchi bilan o„zaro muloqotda bo„lish. Ba‟zan falon domla biz bilan
yomon munosabatda bo„ladi yoki bo„lmaydi.
Bilish qobiliyati – bilimni egallash va uni o„zlashtirishni ta‟minlaydi.
Anglash (tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi. O„zi
anglab etib, ongli harakat qiladi.
Ko„p sonli o„qituvchi, tarbiyachi,
maktab direktori, o„quv ishlari
bo„yicha direktor o„rinbosari va internat xodimlaridan qobiliyat haqida:
“SHaxsning qaysi sifatlarini Siz pedagogik qobiliyat deb hisoblaysiz?” – deb
berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan.
Sifatlarni quyida keltiramiz:
O„z ishiga muhabbat bilan ishlashga qiziqish.
YUqori madaniyatli auditoriyani ishlata olish.
O„tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilishi, unga qiziqish.
Pedagogik takt (go„zallik) ga ega bo„lish.
Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik.
Bolalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati.
Bolalarga muxabbat.
Mehanatga ijodiy yondashish.
Javobgarlikni his qilish.
Harakatchan (energiyalik).
Tashkilotchilik qobiliyatlari.
Tarbiyaga oid bilimlar yaxlitligi.
O„qituvchi faoliyati yo„nalishlari quyidagi sohalarda aks etadi: