Mavzu: o ’ tish davri va bozor iqtisodiyoti

Bozorning vazifalari 

---

21 
3-rasm. Bozor vazifalari 
Bozor turli xil vazifalami bajarsada, ular o‘zaro bog’liq va bir-birini taqozo 
qiladi. Bozoming iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va 
ichki tuzilishini kо‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
 
Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga 
quyidagi mezonlar asos qilib olinadi: bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va 
sotib olinadigan mahsulot turi, bozor subyektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, 
iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar. 
Bozoming yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, erkin (klassik) bozor, 
hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan 
bozor tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovami tovarga ayirboshlash (barter) usuli 
ko‘proq qo’llaniladi. Bozoming bu turi tarixan hali haqiqiy pul mavjud bo’lmagan 
davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul 
inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish 
sharoitida ham bozoming bunday turi amal qilishi mumkin. 
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda ko‘p 
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo’lib, 
ular o‘rtasida erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi 
nisbatga qarab erkin shakllanuvchi bozordir. 
Erkin bozorda raqobatning turli 
usullari qo’llanilib, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanishi 
Tartibga solish 
Rag`batlantirish 
Nazorat qilish 
Bozor subyektlaring 
manfaatlarini ro`yobga chiqarish 
Tejamkorlik 
Narxni tashkil etish 
Iqtisodiyotni 
sog`lamlashtirish 
Axborot berish 
Vositachilik 
Integratsiyalash 

---

22 
ro‘y beradi. 
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash 
va aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining davlat tomonidan 
tartibga solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, 
u bozor aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi zamon rivojlangan 
bozorida turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar 
taraqqiy etgan bo’ladi. Raqobatning asoratli kurashlari, aholining tabaqalashuvi 
yumshatilib, ulaming daromadlari o‘rtasidagi tafovutlar me’yor darajasida ushlab 
turiladi. 
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar 
(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York 
bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O
’
zbekiston bozori, Rossiya 
bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va 
boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy 
Yevropa bozori) va nihoyat jahon bozori. 
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi 
turlarga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish 
vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-
texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori. 
Muomalaga chiqadigan subyektlarning xususiyatiga ko'ra ulgurji va