Mavzu: o ’ tish davri va bozor iqtisodiyoti

 
 

---

4 
 
1-bob. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi. 
1.1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari. 
 
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun 
xos bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan 
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi 
ko'plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan 
shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. 
Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy 
evolyusiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib 
qoldi. 
Xususiy mulkchilikning paydo bolishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y 
berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo‘lishing umumiy sharti 
hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo‘jalikning tovar 
shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo‘lishi o‘z-o‘zidan pul 
muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini 
ko‘zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti 
taraqqiyotining asosini tashkil etadi. 
Ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslar erkin 
almashinuvining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotini samarali amal qilishining 
muhim shartlari boiib hisoblanadi. Tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil 
bo`lsa, bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash tovar ishlab 
chiqaruvchi faoli- yatining nisbatan samarali yo‘nalishlarini ko`rsatib beruvchi 
erkin narxlarning shakllanishiga imkon yaratadi. 
Bozor iqtisodiyoti - bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi 
qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. 
Bunday iqtisodiyot erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanib, uning negizida 
tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy monopolizmni inkor 
etadi. Ayrim adabiyotlarda bozor iqtisodiyoti - bozor xo‘jaligi subyektlari 

---

5 
iqtisodiy xatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning 
tovar-pul mexanizmi orqali bir-biriga boglanib muvofiqlashuvi deb baho beriladi. 
Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning barcha bosqichlari - 
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini hamda 
iqtisodiy munosabatlarning barcha subyektlarini qamrab oladi. 
Bozot iqtisodiyoti subyektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o‘z mehnatini 
sotuvchi ishchilar ham, pirovard iste’molchilar, ssuda kapitali egalari va qimmatli 
qog'ozlar egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo'jaliginmg barcha asosiy subyektlari 
uchta guruhga bolinadi: uy xo`jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat 
sektori. 
Uy xo'jaliklari iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi 
asosiy tarkibiy birlik. Uy xo‘jalik!ari doirasida moddiy ishlab chiqarish va 
xizmat ko‘rsatish sohalarida Yaratilgan tovar xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor 
iqtisodiyotida uy xo‘ja1iklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini 
yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslami sotishdan olingan pul 
daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarfianadi. 
Tadbirkorlik sektori - bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal 
qiluvchi birlamchi bo‘g‘inidir. U ish yuritish uchun o‘z kapitalini yoki qarz 
olingan kapitalni ishga solishni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab 
chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarfianadi. Tadbirkorlar tovar xo
Ј
jaligida 
tovar va xizmatlami yetkazib beradi. 
Uy xo'jaliklari iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi 
asosiy tarkibiy birlik. Uy xo‘jalik!ari doirasida moddiy ishlab chiqarish va 
xizmat ko‘rsatish sohalarida Yaratilgan tovar xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor 
iqtisodiyotida uy xo‘ja1iklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini 
yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslami sotishdan olingan pul 
daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarfianadi. 
Tadbirkorlik sektori - bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal 
qiluvchi birlamchi bo‘g‘inidir. U ish yuritish uchun o‘z kapitalini yoki qarz 
olingan kapitalni ishga solishni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab 

---

6 
chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarfianadi. Tadbirkorlar tovar xo’jaligida 
tovar va xizmatlami yetkazib beradi. 
1-rasm. Bozor xo’jaligi subyektlari о’zaro aloqasining umumiy modeli 
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, asosan, to‘rtta 
tarkibiy qismdan iborat boiadi: narx, talab, taklif, raqobat. 
Narxlar nisbati o‘zgarib turadi, shuning uchun narx ishlab chiqaruvchi uchun 
ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi zarurligini aniqlashda yoki ko‘rsatkich bo`lib 
xizmat qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o‘zgarishlar o‘z 
navbatida, narxlardagi o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. 
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat: 
-
turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo’lishi va unda xususiy 
mulkchilikning ustuvorligi; 
-
tadbirkorlik va tanlov erkinligi; 
-
raqobat kurashming mavjudligi; 
-
davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi; 
-
korxona va firmalaming ichki va tashqi shart-sharoitlar o‘zgarishlariga 
moslashuvchanligi. 
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning barcha bosqichlari uchun umumiydir. 
Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu 
iqtisodiyotning tarixan tarkib topgan ikki turini bir-biridan farq qilish zarur. Uning 
Bank
Korxona (firma) 
Davlat 
Uy xo`jaligi 

---

7 
birinchi ko‘rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g‘arbdagi rivojlangan 
mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy 
adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy 
belgilari: 
a) iqdisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslanganligi;
b) kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashligi;
v) tadbirkorlar, ishchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning 
shaxsan erkinligi;
g) tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari;
d) iqlisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida 
tartiblanishi;
e) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy 
tabaqalashuvining kuchayishi;
j) bozor harakatlarining stixiyali amalga oshirilishi, noma’lum bozor uchun 
ishlash. 
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko‘rinishi hozirgi zamon rivojlangan 
iqtisodiyoti deb atalib, XIX asming oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal 
qiladi. Uning asosiy belgilari: 
a)iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari, 
ya’ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanganligi; 
b)kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning 
bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo‘lida to‘planib, milliy va xalqaro 
miqyosda umumlashganligi; 
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-
texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, 
rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o‘rtasidagi nisbatlami 
tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi; 
g) xo‘jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes 
rejasi, prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurtmalarni bajarish, 
marketing tizimi orqali boshqarish va boshqalar); 

---

8 
d) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy 
kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug'urta fondlarining 
vujudga kelishi.