Mavzu: o ’ tish davri va bozor iqtisodiyoti

Bozoming iqtisodiy mazmunini ochib berishda uning obyekti va subyektini 
ajratib ko‘rsatish lozim boiadi. 
Bozor obyekti - ayirboshlash munosabatlariga 
jalb qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga 
tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar.
 
Hozirgi sharoitda oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari do‘konlari, 
avtomobilga xizmat ko‘rsatish stansiyasi, benzin quyish shaxobchalari, sanoat 
tovarlari do'koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar, 
yirik savdo markazlari va savdo yarmarkalari, umumiy ovqatlanish shaxobchalari 
bozorning odatdagi ko‘rinishlari hisoblanadi. Fond birjalari, valyuta bozori, don 
birjalari va auksion kabilar bozorrning yuqori darajada rivojlangan ko'rinishlaridir. 
Bozor subyekti - ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi. Bozor subyektlari 
ikki guruhga - sotuvchi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor munosabatlarining turli 
vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, 
xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o‘z subyektlari manfaatini bir-biriga 
bog‘lab, ularni muvofiqlashtiradi. Ayrim turdagi bozorlarda sotuvchi va xaridorlar 
o‘rtasida bevosita aloqa mavjud bo’lsa, boshqalarida bilvosita aloqa mavjud boiib, 

---

20 
ular hech qachon bir-birini ko’rmaydi yoki bilmaydi. 
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan Yaratilgan tovar va 
xizmatlami, iqtisodiy resurslami iste'molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. Bu 
yerda bozor ishlab chiqarish bilan iste’molni bir-biriga bog’laydi, ishlab 
chiqarilgan tovar yoki xizmat o‘z iste’molchisini topadi. Bunda bozor vositachi 
bo’lib xizmat qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni tovar 
shaklidan pul shakliga aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan 
tovarlar bozor tomonidan tan olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va 
tovarning bozor qiymati hosil bo’ladi. 
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz 
takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun 
Yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli 
iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan 
mablag’lar hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflan-
gan ishlab chiqarish vositalari o'rnini qoplaydigan va ishlab chiqarishni 
kengaytirish uchun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo‘1adilar. Bozor 
orqali resurslarning erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o‘rtasida 
taqsimlanishi ro‘y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan 
talabini bildiradi. 
Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslami yetkazib beruvchilarga 
uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o
’
rtasida taqsimlanib turadi. 
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar 
yordamida bajaradi. U o'zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha 
miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor narx 
vositasida iqtisodiy resurslami tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab 
ortgan tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi. Shuningdek, adabiyotlarda 
bozoming boshqa ko‘plab qo
’
shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalami 
yaqqolroq tasawur etish uchun ulami maxsus rasm ko’rinishida ifodalash mumkin 
(3-rasm).