Dumg'aza chigalining uzun tarmoqlari.1. N. cutaneus femoris posterior — sonning orqa soha
terisini innervatsiya qiladi. Bu nerv sezuvchi tarmoqlardan hosil bo'ladi. Chanoq sohasidan
foramen infrapiriforme teshigi orqali o'tadi. Bu nervda dumbaning pastki terisiga — n.n. clunium
inferiores, va oraliq terisiga — r.r. perineales shoxlari ajraladi.2. N. ischiadicus — o‘tirg‘ich
nervi. Bu nerv chanoq bo‘shlig‘idan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi. U sonning
orqa guruh mushaklari orasidan yo'nalib, tizza osti chuqurchasi sohasida ikki tarmoqqa ajraladi:
I) katta boldir nervi — n. tibialis; 2) umumiy kichik boldir nervi — n. peroneus
communis.0‘tirg‘ich nervidan son sohasida rami musculares tarmog'i ajraladi. Bu tarmoq
sonning orqa guruh mushaklari: m. semitendinosus; m. semimembranosus; m. biceps femoris
ning uzun boshchasi, qisman m. adductor magnus Iami innervatsiya etadi.Katta boldir nervi —-
n. tibialis. U aralash nerv tolalaridan iborat boladi.I) Bu nervning harakat tolasi — rami
muscularis va n. interosseus cruris boldirning orqa guruh mushaklari: m. gastrocnemius; m.
plantaris; m. soleus; m. popliteus; m. tibialis posterior; m. flexor hallucis longus; m. flexor
digitorum longus larni innervatsiya etadi.2) N. cutaneus surae medialis — sezuvchi tarmoqlardan
tashkil topib, boldirning orqa sohasining ichki yuzasidagi terini innervatsiya etadi. Umumiy
kichik boldir nervidan ajraluvchi — n. cutaneus surae lateralis bilan qo'shilib, n. suralis nervini
hosil etadi. N. suralis dan ajraluvchi nervlar: n. cutaneus dorsalis lateralis va r.r. calcanei lateralis
boldir orqa sohasi terisini inervasiya qiladi.3) R.r. calcanei medialis — sezuvchi shoxlar bo'lib,
to'piq sohasining medial terisini innervatsiya qiladi.4) Katta boldir nervi — n. tibialis medial
to'piqni aylanib o'tganidan so'ng, oyoqning kaft yuzasida ichki va tashqi kaft nervlari: n. plantaris
lateralis va n. plantaris medialis larga ajraladi. N. plantaris medialis aralash nerv tolalaridan
iborat bo'lib, uning harakatlantiruvchi tolalari oyoqning kaft sohasidagi mushaklar: m.abductor
hallucis, qisman m. flexor digitorum brevis, m. flexor hallucis brevis, m. Iumbricales ni
innervatsiyalaydi. Bu nervning sezuvchi tolalari oyoq kafti sohasining III, V barmoq terisini
innervatsiya etadi. Barmoqlarga yo'naluvchi tarmoqlar — n.n. digitales plantares communes —
kaft yuzasidagi umumiy barmoq nervlari — xususiy barmoq nervlari — n.n.digitales plantares
proprii larga ajralib, I, III barmoqlarni va IV barmoqning medial-kaft yuzalarini (III, V barmoq
terisini) innervatsiya etadi.
Son,katta va kichik boldir innervatsiyasi. N. plantaris lateralis — aralash nerv tolalaridan hosil
bo'ladi. Bu nervni harakatlantiruvchi tolalari oyoq kaftining lateral mushaklari: m. abductor digiti
minimi; m. flexor digiti minimi; m. abductor hallucis; m.quadratus plantae, qisman m.
lumbricalis; m. flexor hallucis brevis; m. flexor digitorum brevis larni innervatsiya etadi. N.
plantaris lateralis ning sezuvchi tolalari avval n.n. digitales plantares communes, so'ngra n. n.
digitalis plantaris proprii — V barmoq va IV barmoqning lateral-kaft yuzalarini (I, V barmoq
terisini) innervatsiya etadi.N. peroneus communis — umumiy kichik boldir nervidan n. cutaneus
surae lateralis tarmog'i ajraladi. Bu nerv boldirning orqa yuzasining lateral soha terisini
innervatsiya qiladi. Bu tarmoq katta boldir nervidan ajraluvchi n. cutanus surae medialis bilan
qo‘shilib n.suralis nervini hosil etadi. N.suralis tovon sohasi terisigacha tarqaladi hamda oyoq
panjasining ustki yuzasidagi V barmoq va IV barmoqning tashqi yuza terisini innervatsiya etadi.
U m. biceps femoris ning kichik boshchasini innervatsiya etadi. Umumiy kichik boldir nervi
tizza osti chuqurchasi sohasida yuza kichik boldir nervi — n. peroneus superficialis ga hamda
chuqur kichik boldir nervi — n. peroneus profundus ga ajraladi.1. N. peroneus superficialis
aralash nerv tolalarini saqlaydi. Bu nervning harakatlantiruvchi tolalar—r.r.muscularis
boldirning lateral guruh mushaklari: m. peroneus longus; m. peroneus brevis larni innervatsiya
etadi. Uning sezuvchi tolalari — n.cutaneus dorsalis medialis oyoq panjasining ustki terisida, I,
II, IlI barmoq va IV barmoqning ichki yuza terisida tarqaladi. Barmoqlarga yo'naluvchi nervlar
n. cutaneus dorsalis intermedius dan ajralib n.n. digitales dorsales pedis deyiladi.2. N. peroneus
profundus — boldirning oldingi guruh mushaklari: m. tibialis anterior, m. extensor digitorum
longus, m. extensor hallucis longus hamda oyoq panjasining ustki yuzasida joylashgan mushak:
m. extensor digitorum brevis larni innervatsiya etadi. Mushaklarda tarqaluvchi tolalar r.r.
muscularis deyilsa sezuv tolalari barmoqlarni innervatsiyalaydi va n.n. digitales dorsales pedis
deyiladi.
Dum nervi.Orqa miya tarmoqlamish qonunyatlari.Dum chigali — plexus coccygeus V dumg'aza
segmenti tarmog'i va I dum nervidan m. coccygeus yuzasida hosil bo'ladi. Uning tarmoqlari shu
va to'g'ri ichakni ko'taruvchi mushakni hamda n. anococcygei tarmog'i to'g'ri ichak chiqish
teshigi bilan dum umurtqalari orasidagi terini innervatsiyalaydi. Orqa miya nervlari
innervatsiyasining qonuniyatlari:1. Orqa miya nervlari o'rtadan, simmetrik ravishda juft bo'lib
yo'naladi.2. Orqa miya nervlari to'g'ri yo'l bo'ylab, qisqa masofa orqali, yaqin joylashgan
mushaklami innervatsiya etadi. Taraqqiyot vaqtida tanaga ko'chgan yoki tanadan qo'l va oyoqqa
ko'chib qolgan mushaklar (trunkopetal va trunkofugal) boshlang'ich davrda o'sib kirgan nervlarni
saqlab qoladi. Shu sababdan diafragma bo'yin chigali nervlari bilan, orqaning yuza mushaklari
yelka chigali tarmoqlari bilan, ko'krakning yuza mushaklari yelka chigali tarmoqlari bilan
innervatsiyalanadi.3. Bir miotomdan hosil bo'lgan mushaklar guruhi bir xil nerv yoki bir xil
segment tarmoqlari bilan innervatsiya etiladi. Agarda mushak bir necha miotomlarning
birikishidan hosil bo'lsa bir necha nerv yoki bir necha segment tolalaridan innervatsiyalanadi.
Qorinning to'g'ri, ko'ndalang va qiyshiq mushaklari bir necha miotomlar birikishidan hosil
bo'ladi. Shu sababli bu mushaklar bir necha nervlar bilan innervatsiyalanadi.
Periferik nerv tizimi-systema nervosum periphericum Pereferik nervlar bosh miya va orqa miya
o‘zaklaridan boshlanib, to‘qima va a’zolargacha davom etadi. Perefmk nerv tizimini tashkil
etuvchi nervlar quyidagi guruhlarga ajraladi:1) n. spinalis — orqa miya nervlari;2) n. cranialis —
bosh miya nervlari;3) n. autonomicus — avtonom (vegetatid) nerv tizimi nervlari;Pereferik nerv
tizimini hosil etuvchi nervlar o‘z navbatida quyidagi nervlarga ajraladi:a) n. motorius —
harakatlantiruvchi nerv;b) n. sensorius — sezuvchi nerv;d) n. mixtus — aralash nerv. Bu nerv
tarkibida ramus cutaneus — teri shoxlari, ramus articularis — bo'g'imlarni innervatsiya etadigan
shoxlar va ramus muscularis — mushaklarni innervatsiya etuvchi shoxlar bo‘ladi.Nerv — nervus
tarkibida ta'sirning yo'nalishiga ko‘ra afferent nerv tolalari — neufibrae afferentes, efferent nerv
tolalari — neufibrae efferentes boiadi.Innervasiya etish sohasiga nisbatan tanani innervatsiya
etuvchi tolalar — neurafibrae somaticae — somatik va ichki a'zolarni innervatsiya etuvchi
avtanom (vegetatid) nerv tolalari — neorofibrae autonomicae boladi.
O’tkazuv(komissural,proeksion) yo’llari.Murakkab reflektor yoylar tarkibida bosh miya tomon
yo'naluvchi afferent neyronlar va bosh miyadan orqa miya orqali a’zolarga qaytuvchi efferent
neyronlar joylashadi.O'tkazuv yo'llari uch turga bo'linadi:1) assotsiatsion o'tkazuv yo'llari,2)
komissural o'tkazuv yo'llari.3) proeksion o'tkazuv yo'llari.1. Assosiasion yo'llar—bosh miya
po'stlog'ining turli markazlarini o'zaro bog'laydi. Bu yo'llar kalta va uzun tarmoqlarga
bo'linadi.1) Kalta assotsiativ tarmoqlar o'zaro yonma-yon joylashgan markazlarni birlashtiradi.2)
Uzun tarmoqlar esa bosh miyaning turli bo'laklarida joylashgan markazlarni o'zaro bog'laydi.
Lekin bu birlashmalar har bir bosh miya yarim sharining markazlari orasida joylashadi.Bu
o'tkazuv yo'llari quyidagi tolalardan tashkil topadi:a) yuqori bo'ylama tutamlar - bosh miyaning
peshona bo'lagi bilan ensa va chakka bo'laklarini birlashtirib turadi;b) pastki bo'ylama tutamlar
— bosh miyaning ensa bo'lagi bilan chakka bo'laklarini birlashtiradi.d) ilmoqsimon tolalar—
bosh miyaning peshona va chakka bo'laklaridagi markazlarni o'zaro birlashtiradi.e) belbog'simon
tutamlar — bosh miyaning gumbazsimon pushtalari ostida joylashib, qadoqsimon tananing tubi
bo'ylab yo'naladi va hidlov uchburchagi sohasi bilan dengiz oti pushtasining ilmoqsimon
qismlarini o'zaro birlashtiradi.i) peshona-ensa tolalari — bosh miyaning peshona va ensa
bo'laklaridagi markazlarni o'zaro birlashtiradi.2. Komissural yo'llar- bosh miyaning har ikkala
yarim sharidagi markazlarni o'zaro bog'lab turadi. Bu tolalar quyidagi turlarga bo'linadi: a)
qadoqsimon tana—miya yarim sharlarini o'zaro birlashtiruvchi tolalar bo‘lib hisoblanadi;b) miya
yarim sharlarini qo‘shuvchi oldingi tutamlar—yarim sharlardagi hid biluv bo‘laklarini va
paragippokamp sohalarini o‘zaro birlashtiradi;d) bosh miya yarim sharlarining gumbaz
birikmasi—ikki tarafdagi ammoniy shoxlarini o‘zaro birlashtiradi;e) bosh miya yarim sharlari
orasidagi uzangi birikmalari — ikki tarafdagi oraliq miyalami birlashtiradi.3. Proeksion tolalar—
bosh miya po'stlog'i bilan markaziy nerv tizimining boshqa markazlarini va orqa miya
segmentlarini o‘zaro birlashadi.
RetikuIar (to‘r) formatsiyaMiya so'g'onining (uzunchoq miya, Voroliy ko'prigi, miya
oyoqchalari) o'rta qismida, nerv hujayralarining o'zaro tola almashishi natijasida to'r hosila —
retikular formatsiya joylashadi. Retikular formatsiya orqa miya, miyacha, bosh miya po'stlog'i va
gipotalamus bilan bog'langan murakkab reflektor markaz hisoblanadi.Shunday qilib, organizm
afferent (ko'tariluvchi, sezuvchi), spesefik (og'riq, harorat, ko'ruv, sezuv) o'tkazuv yo'llaridan
tashqari qo'shimcha efferent yo'llardan tashkil topadi. Retikular formatsiya hujayralari maxsus
o'tkazuv yo'llariga ajralmaydi, balki bir xil hujayralar har hil impulslarni qabul qilib, miyaning
bir qancha markazlari bilan aloqada bo'ladi. Retikular formatsiya hosil qilgan nerv hujayralari
po'stloq osti vegetativ nervlarning. bosh miya nervlarining, miya po'stlog'ining va orqa miya
markazlari bilan ikki tomonlama aloqada bo'ladi. Bu ikki tomonlama birikuv quyidagi vazifalami
bajarishga yordam beradi: 1) markaziy nerv tizimiga afferent (maxsus) o'tkazuv yo'llari orqali
yo'nalayotgan impulslarni muvofiqlashtirib turadi;2) bosh miya po'stlog'idagi markazlarning
qo'zg'alish kuchini oshiradi;3) vegetativ nervlarning vazifasini kuchaytiradi, mushak tonusini
muvofiqlashtirishda ishtirok etadi.O'z navbatida retikular formatsiya hu Gumbaz,Qadaqsimon
tana.Qadoqsimon tana ostida fornix deb nomlanadigan gumbaz va oq moddalardan tashkil
topgan tutamlar joylashadi. Bu tutamlar har ikki bosh miya yarimsharida uchrab, o'rta qismi
o'zaro qo'shilgan boladi va bu sohani corpus fornicus deb ataladi. Ikki yarimshardagi
gumbazlarning oldingi va orqa tutamlari esa, aksincha bir-biridan uzoqlashgan boladi. Oldingi
tutamlar—columnae fornicis, orqa tutamlar esa — crura fornicis deyiladi. Gumbazning orqa
qismi — crura fornicis yon qorinchalarning pastki shoxi ichida joylashgan „suv otinmg pixi" —
fimbria hyppocampi deb nomlanadigan bo'rtmalarda yakunlanadi. Gumbazning oldingi tutamlari
bo'rtiq osti sohasidagi so'rg'ichsimon tanaIar—corpora mamillaria gacha davom etadi.Columnae
fornicis ning orqasida uchinchi va yon qorinchalarni o'zaro birlashtirib turuvchi qorinchalararo
teshik foramen interventricularae joylashsa, bu tutamlaming oldida esa ikki bosh miya
yarimsharlarini o'zaro qo'shib turuvchi oldingi modda — comissura cerebri anterior joylashadi.
Gumbaz- ning uchi bilan, tizzasimon soha oralig'ida pardasimon to'siq — septum pel- lucidum
tortilgan boladi.jayralari barcha maxsus, xususiy o'tkazuv yo'llari bilan kollateral (yon) tolalar
vositasida birlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |